Όταν ο Νασρεντίν συνάντησε τον Σκλόφκσι

Αφήνοντας τον ... Εμβέρ Χότζα στην ησυχία του, ας ακούσουμε τι έχει να μας πει ένας άλλος Χότζας σε μια ανατολικότερη εκδοχή από τις αγαπημένες μας Χίλιες Ρέγγες:

«Γυρίζοντας σπίτι του αργά τη νύχτα ο Νασρεντίν, βλέπει έναν άνθρωπο πεσμένο στα τέσσερα να ψάχνει πόντο-πόντο το χώμα κάτω από τη λάμπα του δρόμου. Τον πλησιάζει και τον ρωτάει:

− Έχασες κάτι αδελφέ; 

− Το πετράδι απ’ το δαχτυλίδι μου! 

− Πωπώ, κάτσε να σε βοηθήσω να το βρούμε. 

Πέφτει στα τέσσερα κι ο Νασρεντίν, ψάχνει, ψάχνει, ψάχνει κι αυτός, μα τίποτα! Γυρνάει και ξαναρωτάει τον άνθρωπό μας: 

− Βρε συ, είσαι σίγουρος ότι το έχασες εδώ; 

− Όχι Χότζα μου, δεν το έχασα εδώ, να εκεί κάτω μού έπεσε, λέει ο άλλος και του δείχνει κάπου τρία-τέσσερα μέτρα παραπέρα όπου επικρατούσε μαύρο σκοτάδι!  

− Και καλά αδελφέ μου, αφού το έχασες εκεί, γιατί ψάχνουμε εδώ; 

− Μα γιατί εδώ έχει φως Χότζα μου, γιατί εδώ έχει φως!»

Από τις ιστορίες του Νασρεντίν Χότζα,

που μου έμαθε ο πατέρας μου.

Τα κορίτσια, η δικαιοσύνη και η αιωνιότητα

Αν είναι δείγμα σοφίας το να μιλάς για τον κόσμο δίχως να αοριστολογείς, και να μιλάς για τις εμπειρίες σου χωρίς να περιαυτολογείς, τότε σίγουρα ένα βιβλιαράκι σοφίας είναι Ο Κήπος του φίλου μας Υβ Λε Μανάκ, βιομηχανικού εργάτη κι επαναστάτη, που γνώρισε πολύ καλά τις θα πει αποκλεισμός από τον πολιτισμό και την κουλτούρα.

Δεκατρία χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση (και τις δυο αξέχαστες ομιλίες-μαρτυρίες ζωής του Λε Μανάκ εδώ στην Αθήνα), οι εκδόσεις Αλήστου Μνήμης κυκλοφορούν μια δεύτερη έκδοση του Κήπου εμπλουτισμένη με πέντε επιπλέον κείμενά του από διαφορετικές πηγές. Αναδημοσιεύουμε εδώ δυο μικρά δείγματα. - Σημ. HS

Ανθισμένο γιασεμί. 

Το γεγονός ότι είμαστε μέλη της ίδιας κοινωνικής τάξης, ή ότι έχουμε τις ίδιες ιδέες, δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι έχουμε κοινούς στόχους ή κοινά σχέδια. Οι περισσότεροι από τους φτωχούς αυτού του κόσμου, για παράδειγμα, δεν στοχεύουν σε μια επίγεια Εδέμ αλλά θέλουν να γίνουν σαν τους πλούσιους: να ζουν και αυτοί με τις χαζές ανέσεις των αστών. Όσο για εκείνον που δεν έχει τίποτα αλλά φλέγεται από το πνεύμα των Ευαγγελίων ή από το δαίμονα της Αναρχίας, αυτός είναι ο πιο μοναχικός άνθρωπος στον κόσμο. Η μοναξιά είναι το παράδοξο που ο Χριστιανός ή ο Αναρχικός οφείλουν να λύσουν για να ξεφύγουν από τη δυστυχία. Η αναζήτηση της πνευματικής ευημερίας μοιάζει τόσο μάταιη όσο κι αναζήτηση της υλικής ευημερίας. 

Σήμερα είναι πρώτη Ιανουαρίου και το γιασεμί στα σκαλοπάτια μας αρχίζει να ανθίζει και να σκορπάει την υπέροχη ευωδιά του. Μπορεί άραγε να γαληνέψει κανείς πνευματικά απλώς και μόνο παρατηρώντας ένα τόσο συνηθισμένο θέαμα; Μήπως αρκεί να θαυμάζουμε την κινούμενη ύπαρξη του φυτικού βασίλειου για να ξαναβρούμε την ψυχική μας ειρήνη; 

 Η δυστυχία μας οφείλεται στο γεγονός ότι είμαστε πάρα πολλοί μέσα στη μοναξιά μας, πολύ πλούσιοι μέσα στη φτώχεια μας, πολύ νοήμονες μέσα στη βλακεία μας. (...)

Αποκλεισμένοι από τον πολιτισμό 

 Έχω μιλήσει πάμπολλες φορές για το πόσο απαράδεκτο, για μια κοινωνία που ισχυρίζεται ότι είναι δημοκρατική, θεωρώ το γεγονός ότι εκατομμύρια μισθωτοί είναι αποκλεισμένοι από τον πολιτισμό. Με αυτό δεν εννοώ αποκλεισμό από την παθητική κατανάλωση τηλεοπτικών θεαμάτων, βιβλίων τσέπης ή εκθέσεων ζωγραφικής. Εννοώ αποκλεισμό από μια ενεργό σχέση με τον κόσμο. Είναι απαράδεκτο για μια δημοκρατική κοινωνία το ότι εκατομμύρια μισθωτοί δεν γράφουν ποτέ τους μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, ποίηση, δεν κάνουν ταινίες, κ.ο.κ. 

Είναι γνωστό ότι η μισθωτή συνθήκη θεμελιώνεται σε μια κατάσταση διαρκούς οικονομικής υποταγής (σύμβαση εργασίας) και πολιτικής εκπροσώπησης (εκλογικό δικαίωμα). Όμως στηρίζεται και στο γεγονός ότι οι άνθρωποι που κατέληξαν μισθωτοί, αποκόπηκαν από τις παλιές αγροτικές ή αστικές παραδόσεις τους χωρίς να μπορούν να συνθέσουν έναν άλλο πολιτισμό πέρα από αυτόν της ιδεολογικής πλύσης εγκεφάλου που επιβάλλει η αστική τάξη.  Με αυτή την έννοια λοιπόν, η μισθωτή συνθήκη παρουσιάζεται και σαν μια κατάσταση πολιτισμικής εξάρτησης. Αν ο μισθωτός συμμετέχει παθητικά στην παραγωγή των οικονομικών αξιών, εξίσου παραμένει ουσιαστικά αμέτοχος στην παραγωγή των ανθρώπινων αξιών. 

Όταν δεν διαθέτει κανείς ένα πολιτισμό, ο οποίος του επιτρέπει να αναγνωρίζει σε αυτόν τον εαυτό του ως ακέραιο άνθρωπο∙ όταν δεν μπορεί να συμμετάσχει ως άτομο στην παραγωγή και την επεξεργασία των αξιών∙ και όταν συνεχώς εκπροσωπείται από άλλους όχι μόνο στην πολιτική αλλά σε κάθε όψη της καθημερινής του ζωής, τότε βρίσκεται σε μια κατάστασης υποδούλωσης την οποία μπορούμε να ονομάσουμε φιλελεύθερο κολεκτιβισμό.(...)

Εκείνοι που σπάνε τη βιτρίνα | Μανιφέστα 16

Τόμας Στερν Έλλιοτ
(1888-1965)

Δεν με απασχολούν τόσο ζητήματα επιρροής, ή οι δημοσιολόγοι που έχουν αποτυπώσει τα ονόματά τους πάνω στο κοινό συλλαμβάνοντας την πρωϊνή παλίρροια και κωπηλατώντας πολύ γρήγορα στην κατεύθυνση που κινείται το ρεύμα. 

 

Με απασχολεί μάλλον το ότι πάντα πρέπει να υπάρχουν κάποιοι συγγραφείς που να είναι αποφασισμένοι να διεισδύουν στην καρδιά του ζητήματος, να προσπαθούν να φτάσουν στην αλήθεια και να την προβάλλουν, δίχως πολλή ελπίδα, δίχως φιλοδοξία να αλλάξουν το άμεσο ρεύμα των γεγονότων και δίχως ν’ αποθαρρύνονται ή να ηττώνται όταν τίποτα δεν φαίνεται να προκύπτει.

Η ύψιστη τέχνη του πολέμου: να ματαιώνεις τα σχέδια του εχθρού

«1. Στην πρακτική τέχνη του πολέμου, το καλύτερο απ’ όλα είναι να καταλάβεις τη χώρα του εχθρού σε καλή κατάσταση και τάξη. Το να τη συντρίψεις και να την καταστρέψεις δεν είναι καλό. […]

2. Από αυτό βγαίνει, ότι το να πολεμάς και να νικάς σε όλες τις μάχες, δεν είναι το καλύτερο. Η άριστη ενέργεια στον πόλεμο είναι να υποταχτεί ο εχθρός χωρίς μάχη.

3. Έτσι η ανώτερη μορφή στρατηγικής είναι το να ματαιώνεις τα σχέδια του εχθρού. Το δεύτερο καλύτερο πράγμα είναι να αποτρέπεις τη συνένωση των εχθρικών δυνάμεων απομονώνοντας τον εχθρό από τους συμμάχους του. […] Η χειρότερη επιλογή απ’ όλες, είναι να πολιορκείς τειχισμένες πόλεις. […]

6. Γι’ αυτό λοιπόν ο επιδέξιος ηγέτης υποτάσσει τα τμήματα του εχθρού χωρίς να δώσει καμμιά μάχη. Κυριεύει τις πόλεις του χωρίς να τις πολιορκεί. Ανατρέπει το βασίλειό του χωρίς μακροχρόνιες επιχειρήσεις στο πεδίο μάχης. […]

7. Αυτή είναι η μέθοδος επίθεσης με στρατηγήματα. […]

17. Πρέπει να ξέρουμε ότι υπάρχουν πέντε βασικές απόψεις για τη νίκη:

• Θα νικήσει εκείνος που ξέρει πότε να πολεμήσει και πότε ν’ αποφύγει τον πόλεμο.
• Θα νικήσει εκείνος που ξέρει να χειρίζεται τόσο τις περισσότερες όσο και τις λιγότερες δυνάμεις.
• Θα νικήσει εκείνος, του οποίου το στράτευμα διακατέχεται από το ίδιο πνεύμα σε όλα του τα επίπεδα.
• Θα νικήσει εκείνος που, ενώ ο ίδιος είναι προετοιμασμένος, περιμένει για να πιάσει τον εχθρό απροετοίμαστο.
• Θα νικήσει εκείνος που έχει εξουσία στο στράτευμα και δεν δέχεται παρεμβάσεις από τον ηγεμόνα.

18. Εάν γνωρίζεις τον εχθρό και τον εαυτό σου, δεν έχεις ανάγκη να φοβάσαι για το αποτέλεσμα ακόμα κι εκατό μαχών. Εάν γνωρίζεις τον εαυτό σου αλλά δεν γνωρίζεις τον εχθρό, για κάθε νίκη που θα κερδίζεις θα έχεις και μια ήττα. Εάν δεν γνωρίζεις ούτε τον εαυτό σου, ούτε το εχθρό, θα νικηθείς σε κάθε μάχη.»

Σουν Τζου, Η Τέχνη του Πολέμου (5ος αι. π.Χ.)

Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα, προσμένουμε ίσως κάποιο θάμα

είπε ο σκύλος: η αναγκαιότητα είναι μια ερμηνεία, όχι ένα γεγονός.

είπε ο σκύλος: δειλοί μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
προσμένουμε ίσως κάποιο θάμα.

κι είπε ο σκύλος: από τα εφτά θανάσιμα αμαρτήματα, η τεμπελιά είναι το μόνο για το οποίο έχω ακόμα δυνάμεις.

Χίλιες ρέγγες

Βίκτορ Σκλόφσκι
(1893-1984)

Στα βιβλία μαθηματικών ασκήσεων τα προβλήματα ταξινομούνται με αριθμητική σειρά. Μερικά από αυτά είναι εξισώσεις με έναν άγνωστο, άλλα αφορούν σε εξισώσεις δεύτερου βαθμού. Στο τέλος του βιβλίου βρίσκει κανείς τις λύσεις σε στήλες σύμφωνα με την αριθμητική σειρά των προβλημάτων:

4.835: 5 πρόβατα
4.836: 17 βρύσες
4.837: 13 ημέρες
4.838: 1000 ρέγγες

Αλίμονο σ' εκείνον που θέλει να μάθει μαθηματικά ξεκινώντας από τις λύσεις και ψάχνοντας να βγάλει κάποιο νόημα από την αλάνθαστη στήλη τους! Το σημαντικό δεν είναι οι λύσεις, αλλά τα προβλήματα και ο δρόμος που ακολουθούμε για να τα λύσουμε.

Παρόμοιοι με αυτούς που μελετούν τη στήλη των λύσεων για να μάθουν μαθηματικά, είναι εκείνοι οι θεωρητικοί τέχνης που, έχοντας απέναντί τους τα καλλιτεχνικά έργα, ενδιαφέρονται για τα συμπεράσματα και όχι για τη δομή των πραγμάτων. Μέσα στο κρανίο τους μπορεί κανείς να διαβάσει τον παρακάτω πίνακα:

Ρομαντισμός = Θρησκευτική παθητικότητα
Ντοστογιέφσκι = Θεϊσμός
Ροζάνωφ = Σεξουαλισμός
Έτος 18.. = Θρησκευτική παθητικότητα
'Ετος 19.. = Θεϊσμός
Έτος 20.. = Σεξουαλισμός
Έτος 21.. = Επτάμηνη μετανάστευση στη Σιβηρία

... και πάει λέγοντας.

Για τους θεωρητικούς της τέχνης υπάρχουν οι πανεπιστημιακοί καταψύκτες, όπου διαβιώνουν χωρίς να ενοχλούν. Αλίμονο όμως στο δημιουργό που πασχίζει ν' αυξήσει το βάρος του έργου του μέσα από αναφορές στο "λυσάρι" και όχι μέσα από τη δουλειά. 

Λες και το πρόβλημα υπ' αριθ. 4.837 είναι πιο μεγάλο και πιο σημαντικό από το πρόβλημα υπ' αριθ. 4.838 επειδή η λύση του γράφει "13 ημέρες" ενώ του άλλου είναι "1000 ρέγγες"...

Βίκτορ Σκλόφσκι

Σημ. HS. Ο Ви́ктор Шкло́вский υπήρξε συνοδοιπόρος των Ρώσων φουτουριστών από την αρχή του κινήματος, ενώ από το 1914 υπήρξε πρωτεργάτης της λεγόμενης «μορφικής» (κατ' άλλους φορμαλιστικής) αναζήτησης. Ιδρυτικό μέλος της «Εταιρείας για τη Μελέτη της Ποιητικής Γλώσσας» και από τους πρωτοπόρους ενός καινούργιου στοχασμού πάνω στη γλώσσα. Πήρε μέρος στη ρώσικη Επανάσταση όπου, στην πορεία, εναντιώθηκε στους μπολσεβίκους, κυνηγήθηκε, αλλά γλύτωσε χάρη στο φίλο του, τον Μαξίμ Γκόρκι.

Εξαιρετικά καλλιεργημένος κριτικός και θεωρητικός, ενδιαφέρθηκε κατά τη δεκαετία τού 1920 για τη λογοτεχνία, τις πλαστικές τέχνες και ιδιαίτερα για τον κινηματογράφο, στον οποίο συμμετείχε ενεργά ως σεναριογράφος. Του οφείλουμε την εκπληκτική ρήση:  «Σκοπός της τέχνης είναι να δημιουργεί ανισότητες». 

Οι Χίλιες Ρέγγες μεταφράστηκαν από το βιβλίο Η Κίνηση του Ίππου (γαλλική έκδοση Champ Libre, 1973), μια ανθολογία άρθρων και επιφυλλίδων που δημοσίευσε ο Σκλόφσκι στη Ρωσία μεταξύ 1919 και 1921. 

Δυο λόγια για τις ρωσικές επιφυλλίδες. Η χαρακτηριστική του 19ου αιώνα παράδοση των επιφυλλίδων ως μέσο δημόσιας γραπτής έκφρασης, συνεχίστηκε και στον 20ό αιώνα αν και σήμερα τείνει να εκλείψει. Την εποχή που στην ΕΣΣΔ άρχισε να διαμορφώνεται η θεωρία της λεγόμενης «λογοτεχνίας του γεγονότος» ή «φακτογραφίας», οι  επιφυλλίδες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο, τον οποίον ο Σκλόφσκι διατύπωσε ως εξής: 

«Η επιφυλλίδα είναι μια επιστημονική μέθοδος με την οποία πραγματευόμαστε το γεγονός (…) Στη σοβιετική εφημερίδα, η επιφυλλίδα κατέχει μια θέση μεταξύ του πρακτικού άρθρου, που εκθέτει τα γεγονότα, και του λεγόμενου λογοτεχνικού έργου (…)  Η επιφυλλίδα αντιπαραβάλει τα φαινόμενα της ζωής και παίζει τον ίδιο ρόλο με το άρθρο, με τη μόνη διαφορά ότι δεν καταλήγει σε συμπεράσματα αλλά απλώς φέρνει σε αντιπαράθεση γεγονότα που προκαλούν γέλιο ή αποτροπιασμό. (Είναι) ενα άρθρο, εφημερίδας ή επιθεώρησης, που καταπιάνεται με το θέμα της επικαιρότητας, καταγγέλλοντας και χλευάζοντας ορισμένες αδυναμίες ή σκανδαλώδη φαινόμενα» (από τη μπροσούρα Η Τεχνική του Συγγραφικού Επαγγέλματος, Βιβλιοθήκη Ογκόνιοκ, αρ. 424, Μόσχα, 1929).

Οι εκδόσεις «Έρασμος» έχουν δημοσιεύσει στα ελληνικά το κείμενό του Η Ανάσταση της Λέξης.