Αυτοαναφορικότητα και Ιδιωτεία | Μανιφέστα 60

 

§ 268 — «Γιατί το δεξί μου χέρι δεν μπορεί να δώσει λεφτά στο αριστερό; — Το δεξί μου χέρι μπορεί να τα βάλει στο αριστερό. Το δεξί μου χέρι μπορεί να γράψει μια χαριστική πράξη και το αριστερό μου μια απόδειξη. — Αλλά τα παραπέρα πρακτικά επακόλουθα δεν θα ήταν τα επακόλουθα μιας δωρεάς.  Όταν το αριστερό χέρι λάβει τα χρήματα από το δεξί, κτλ., θα ρωτούσαμε : «Εντάξει, κι έπειτα;». Το ίδιο ερώτημα θα μπορούσε κανείς να απευθύνει σε εκείνον που θα είχε δώσει στον εαυτό του ένα ιδιωτικό ορισμό μιας λέξης· θέλω να πω : εάν αυτός είπε τη λέξη στον εαυτό του και ταυτόχρονα κατεύθυνε την προσοχή του σε ένα αίσθημα.

Λ. Βίττγκενσταϊν, Φιλοσοφικές Έρευνες

Μετάφραση Παύλος Χριστοδουλίδης, εκδόσεις Παπαζήση (1977)

 

Εκπομπή #57 | Αυτογνωσία και αυτονομία

 

Μια εκπομπή για τα μυστήρια της αυτοπαρατήρησης και της αυτογνωσίας. Σηκώνομαι από τον καναπέ όπως ξυρίζομαι μπροστά στον καθρέφτη; Είναι δυνατός ο αναδιπλασιασμός του εαυτού; Μην ξεχνάτε την εξίσωση που σώζει τον κόσμο: Danger Few στο radiobubble ίσον Διαπλανητική μουσική σε ένα διαγαλαξιακό ραδιόφωνο!

Εκπομπή #41 | Από το "εγώ" στο "εμείς" και πάλι πίσω

Τι είναι κοινωνική σχέση, μέρος δεύτερο. Γιατί δεν είναι «κοινωνικό συμβόλαιο». Η ατομιστική ματιά στο κοινωνικό το μεταμορφώνει σε οπτασία. Είμαστε τούβλα; Είναι η κοινωνική σχέση το (πιθανόν και αλλιεργογόνο) τσιμέντο που μας δένει μεταξύ μας; Μήπως είναι μια σκέτη ιδέα ή τελοσπάντων κάτι σαν συμβόλαιο; Έχει πραγματική υπόσταση το «εμείς»; Οι περιπέτειες των προσωπικών αντωνυμιών. Μουσική από άλλη διάσταση.

Το Εμείς δεν είναι πληθυντικός του Εγώ

Norbert Elias (1897-1990)

Με τη βοήθεια του σπουδαίου Νόρμπερτ Ελίας, θα δούμε εδω πώς η σύγχρονη ατομοκεντρική κοινωνία αιχμαλωτίζει τις λέξεις και τις διαστρέφει απομακρύνοντας «επιστημονικά» τη σχεσιοκεντρική δυναμική τους. 

 

Γεγονός βιωμένο είναι άλλωστε ότι, όσο περισσότερο τείνουμε να θεωρούμε το Άτομο σαν μια περίφρακτη μονάδα, τόσο περισσότερο τείνουμε να πιστεύουμε πως «κόλαση είναι οι άλλοι» και πως κοινωνία και πολιτισμός σημαίνουν υποχρεωτικά καταπίεση, καταστολή κι εξαναγκασμό. Με τέτοιας λογής ιδέες περί ελευθερίας και ανελευθερίας όμως, δεν πάμε πουθενά. 

Θα τα πούμε λεπτομερέστερα στην 41η εκπομπή μας (Πέμπτη, 6/4, 3-5 μμ, RadioBubble), όπου θα προχωρήσουμε στο 2ο μέρος της ανάλυσής μας για το τι εστί κοινωνική σχέση και από εκεί στο θέμα αλλοτρίωση-εκμετάλλευση. Ο λόγος τώρα στον Νόρμπερτ Ελίας. -Σημ. HS.

* * *

«Ένα από τα περισσότερο υποσχόμενα πρότυπα εννοιών της καθημερινής μας γλώσσας που ξεφεύγουν από την πραγμοποίηση, το συναντάμε στις προσωπικές αντωνυμίες. Είναι βέβαια πασίγνωστο ότι τις χρησιμοποιούμε και στις κοινωνικές επιστήμες για να επινοήσουμε τις δικές τους έννοιες. Όμως, από τον τρόπο που το κάνουμε αυτό στη σύγχρονη εποχή, βλέπουμε ξεκάθαρα τη δύναμη που ασκεί πάνω μας μια συγκεκριμένη παράδοση, η οποία υποχρεώνει τη σκέψη μας να μετασχηματίζει τις σχέσεις σε στατικά αντικείμενα αποκομμένα από κάθε σχέση.

Για παράδειγμα, ενώ στην καθημερινή γλώσσα χρησιμοποιούμε την προσωπική αντωνυμία ‘‘εγώ’’ για να επισημάνουμε το πρόσωπο που λέει κάτι, όταν περνάμε στην επιστήμη αυτή η αντωνυμία χρησιμοποιείται ξαφνικά σαν ουσιαστικό [‘‘το Εγώ’’]! Έτσι, με βάση το τι χρησιμοποιούμε ως ουσιαστικό στο λόγο μας, αυτή η ουσιαστικοποιημένη πλέον αντωνυμία μοιάζει ν’ αναφέρεται σε κάποια μοναδική, ανεξάρτητη κι απομονωμένη οντότητα. Αυτό ‘‘το Εγώ’’, όπως το χρησιμοποιούν ο Φρόυντ ή ο Τάλκοτ Πάρσονς, αποτελεί ένα θαυμάσιο παράδειγμα του μετασχηματισμού μιας έννοιας που αναφέρεται στη σχέση σε μια έννοια που αναφέρεται σ’ ένα πράγμα.

Ο τρόπος με τον οποίο ένας κοινωνιολόγος σαν τον Πάρσονς χρησιμοποιεί το ‘‘εγώ’’, αποδεικνύει τη δύναμη που ασκεί πάνω μας ο ατομοκεντρικός τρόπος σκέψης. Είναι πράγματι εντελώς χαρακτηριστικό ότι αποκόβει το ‘‘εγώ’’ από τις υπόλοιπες προσωπικές αντωνυμίες και τοποθετεί απέναντί του, σαν  ‘‘Άλλους’’, όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους ─παρ’ όλο που στην πραγματικότητα τους αντιλαμβανόμαστε ως ‘‘εσύ’’, ‘‘αυτός’’, ‘‘αυτή’’, ‘‘εμείς’’, ‘‘εσείς’’, ‘‘αυτοί’’ ή ‘‘αυτές’’, και όχι σαν ‘‘ετερότητα’’ ή ‘‘Άλλο’’.  Ελάχιστες όψεις της κοινωνιολογικής θεωρίας στη σημερινά κυρίαρχη μορφή της φανερώνουν τόσο καλά τα όριά της όσο αυτή εδώ.

Είναι όμως αρκετά εύκολο να καταλάβουμε ότι οι διαφορετικές θέσεις σε αυτό το φάσμα σχέσεων [‘‘εγώ’’, ‘‘εσύ’’, ‘‘αυτός’’, ‘‘αυτή’’, ‘‘εμείς’’, κ.λπ.], είναι στην πραγματικότητα αξεχώριστες. Η λειτουργία που επιτελεί η αντωνυμία ‘‘εγώ’’ στην ανθρώπινη επικοινωνία, δεν μπορεί να εννοηθεί παρά μόνο σε συνάρτηση με όλες τις υπόλοιπες θέσεις, στις οποίες παραπέμπουν οι άλλες προσωπικές αντωνυμίες. Όλες αυτές οι θέσεις είναι μεταξύ τους απολύτως αδιαχώριστες, διότι είναι αδύνατο να εννοήσουμε ένα ‘‘εγώ’’ χωρίς ένα ‘‘εσύ’’, ένα ‘‘αυτός’’, ένα ‘‘αυτή’’, χωρίς ένα ‘‘εμείς’’, ένα ‘‘εσείς’’, ένα ‘‘αυτοί’’ ή ‘‘αυτές’’.

Οι προσωπικές αντωνυμίες εκπροσωπούν το στοιχειώδες φάσμα συντεταγμένων, με τις οποίες μπορούν να απεικονιστούν όλες οι ανθρώπινες συνομαδώσεις ή κοινωνίες. (…)  Είναι πραγματικά μια στοιχειώδης έκφραση του γεγονότος ότι κάθε πρόσωπο σχετίζεται θεμελιωδώς με τους άλλους ανθρώπους και ότι είναι ουσιαστικά ένα κοινωνικό ον.»

Νόρμπερτ Ελίας, Τι είναι κοινωνιολογία; (1970)

Οι ενεργές δυνάμεις μας

Τόμας Ράιντ (1710-1796)

«(…) Οι συντελεστικές λειτουργίες του ανθρώπινου πνεύματος μπορούν να χωριστούν σε δυο κατηγορίες: τις μονήρεις και τις κοινωνικές.

Ονομάζω μονήρεις εκείνες τις συντελεστικές λειτουργίες του νου, τις οποίες μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος μόνος, χωρίς να σχετίζεται με κανένα άλλο νοήμον ον.

Ονομάζω κοινωνικές εκείνες τις συντελεστικές λειτουργίες του νου, που δεν μπορούν να γίνουν χωρίς μια κοινωνική σχέση με κάποιο άλλο νοήμον ον.

Ένας άνθρωπος μπορεί να βλέπει, να ακούει, να θυμάται, να κρίνει, να συλλογίζεται, μπορεί ακόμα ν’ αποφασίζει, να κάνει σχέδια και να τα εκτελεί, όλα αυτά χωρίς να εμπλέκεται κανένα άλλο νοήμον ον. Αυτές είναι οι μονήρεις πράξεις.

Όταν όμως κάνει μια ερώτηση θέλοντας να λάβει μια πληροφορία, όταν δίνει τη μαρτυρία του για κάποιον γεγονός, όταν δίνει μια εντολή στον υπηρέτη του, όταν δίνει μια υπόσχεση ή όταν φτιάχνει ένα συμβόλαιο, όλες αυτές οι πράξεις είναι κοινωνικές πράξεις του πνεύματος, οι οποίες δεν μπορούν να υπάρξουν καν χωρίς την εμπλοκή κάποιου άλλου νοήμονος όντος, που μετέχει σε αυτές.

Η σημαντική διαφορά ανάμεσα στις συντελεστικές λειτουργίες του νου τις οποίες, ελλείψει κάποιου καλύτερου όρου, ονόμασα μονήρεις και αυτές που ονόμασα κοινωνικές, είναι η εξής: Στην περίπτωση της μονήρους νοητικής διεργασίας, δεν είναι αναγκαία η έκφρασή της με λέξεις ή με κάποιο άλλο σημείο. Όμως σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές νοητικές λειτουργίες, η έκφρασή τους με λέξεις ή με κάποιο άλλο σημείο είναι ουσιώδης. Αυτές δεν μπορούν καν να υπάρξουν εάν δεν εκφραστούν με λέξεις ή με σημεία, και αν δεν γνωστοποιηθούν στον άλλον, που μετέχει σε αυτές.»

Τόμας Ράιντ, Δοκίμια πάνω στις πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου,

Δοκίμιο Δ΄: Περί Ηθικής

(1788)

Σημ. HS Με δυο λόγια, η γλώσσα παίζει συστατικό ρόλο στις κοινωνικές διεργασίες του ανθρώπινου πνεύματος. Από εξαιρετικό κείμενο του Β. Ντεκόμπ με τον πολύ πονηρό τίτλο «Κληρονομείστε τον εαυτό σας!».  

Αλαζονεία, ναρκισσισμός, απομόνωση: το μοντέρνο Άτομο σε κρίση

 

Ω, σε τρώει η εγωπάθεια Μαλβόλιε, 
κι είσαι πάντα ανόρεχτος

 

Σαίξπηρ, Δωδεκάτη Νύχτα

«Η αυτονομία της επιθυμίας είναι απατηλή. (…) Οι επιθυμίες μας γίνονται αληθινά πειστικές μόνο όταν αντανακλώνται από τις επιθυμίες των άλλων. Ένα σκαλοπάτι πιο κάτω από την πλήρη συνείδηση, ο καθένας μας κατασκοπεύει τις αντιδράσεις των φίλων του και δοκιμάζει να τις προσανατολίσει προς την κατεύθυνση των αβέβαιων επιλογών του, μια κατεύθυνση από την οποία η επιθυμία μας δεν πρέπει να αποκλίνει ούτε στο ελάχιστον αν δεν θέλει να φανεί μιμητική. (…)

Από τη στιγμή που το πρότυπο, ο μεσολαβητής, μάς εμποδίζει να αποκτήσουμε το αντικείμενο που μας υποδεικνύει ως επιθυμητό, αποδίδουμε ολοένα και περισσότερη αξία σε αυτό. Όμως αυτό ισχύει μόνο σε μια πρώτη φάση. Όσο εντείνεται η αντιζηλία, το αντικείμενο περνάει σε δεύτερο πλάνο και ο μεσολαβητής-αντίζηλος κατέχει μια θέση ολοένα και πιο κεντρική. (…)

Διότι, σε τελική ανάλυση, το αντικείμενο δεν είναι παρά ένα μέσον ώστε να φτάσουμε το μεσολαβητή: η επιθυμία στοχεύει στο είναι, στην οντότητα αυτού του μεσολαβητή. (…)

Όποιος παρασύρεται σε μια τέτοια σπειροειδή μιμητική φρενίτιδα, θέλει να πείσει τον εαυτό του πως δεν έχει τίποτα το κοινό με τον αντίζηλό του, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμιά διαφορά μεταξύ τους −κι αυτό κατά βάθος το γνωρίζει, αόριστα. (…)

Κατ’ αυτό τον τρόπο, σε μια κοινωνία αυτοαποκαλούμενων ‘‘ατομιστών’’, τα άτομα είναι στην πραγματικότητα ολοκληρωτικά υποδουλωμένα τα μεν στα δε. (…)» *

«Δεν μπορεί να είναι κανείς ματαιόδοξος, παρά μόνο εάν είναι απεριόριστα απαιτητικός με τον εαυτό του και εάν μερικές φορές αισθάνεται για τον εαυτό του μια περιφρόνηση που αγγίζει το μίσος. Από πού όμως μπορεί να πηγάζει μια τέτοια απαιτητικότητα, που το υποκείμενο αδυνατεί να ικανοποιήσει; Δεν μπορεί να πηγάζει από το ίδιο το υποκείμενο. Διότι μια απαίτηση που θα πήγαζε από το υποκείμενο και θα αφορούσε σε αυτό, δεν θα μπορούσε να είναι μια ανέφικτη απαίτηση. Πρέπει λοιπόν το υποκείμενο να έδωσε πίστη σε κάποια ψευδή υπόσχεση προερχόμενη απ’ έξω.        

Αυτή η ψευδής υπόσχεση είναι κυρίως υπόσχεση μεταφυσικής αυτονομίας. Πίσω από όλες τις δυτικές θεωρίες, που διαδέχονται η μια την άλλη εδώ και δυο με τρεις αιώνες, υπάρχει πάντοτε η ίδια αρχή: ο Θεός πέθανε, ο άνθρωπος πρέπει να πάρει τη θέση του. Ο πειρασμός της αλαζονείας είναι παντοτινός, αλλά γίνεται ακατανίκητος στη μοντέρνα εποχή διότι ενορχηστρώνεται και ενισχύεται με τρόπο ανήκουστο. Αυτό το μοντέρνο ‘‘ευαγγέλιο’’ το ακούνε οι πάντες. Όσο πιο βαθιά χαράζεται στην καρδιά μας, τόσο εντονότερη γίνεται η αντίθεση ανάμεσα σε αυτή τη θαυμαστή υπόσχεση και τη σκληρή διάψευσή της που επιβάλλεται από την εμπειρία.

Όσο δυναμώνουν οι φωνές της αλαζονείας, τόσο η συνείδηση της ύπαρξης γίνεται πικρή και πιο μοναχική. Είναι, ωστόσο, κοινή σε όλους τους ανθρώπους. Γιατί λοιπόν αυτή η αυταπάτη της μοναξιάς, που αυξάνει τον πόνο; Γιατί οι άνθρωποι δεν μπορούν να μετριάσουν τα δεινά τους προσπαθώντας να τα μοιραστούν; Γιατί η αλήθεια όλων είναι καταχωνιασμένη στα βάθη της συνείδησης του καθενός;

Μέσα στη μοναξιά της συνείδησής τους, όλα τα άτομα ανακαλύπτουν πως η υπόσχεση της μεταφυσικής αυτονομίας είναι ψευδής. Όμως κανένας δεν μπορεί να διακρίνει τον καθολικό, τον πανανθρώπινο χαρακτήρα αυτής της εμπειρίας. Νομίζει πως μόνο για αυτόν η υπόσχεση διαψεύδεται και πως για τους Άλλους παραμένει αληθινή. Καθένας πιστεύει πως μόνον αυτός είναι αποκλεισμένος από τη θεϊκή κληρονομιά και γι’ αυτό προσπαθεί να κρύψει αυτή την κατάρα. Το προπατορικό αμάρτημα δεν είναι πλέον μια αλήθεια κοινή σε όλους τους ανθρώπους, όπως συμβαίνει στον κόσμο της θρησκείας, αλλά το μυστικό καθενός ατόμου. (…)

Καθένας πιστεύει ότι μόνο αυτός βρίσκεται στην κόλαση∙ και αυτό ακριβώς είναι η κόλαση.» **

Σημ. του H.S. Προθέρμανση για τη μεθαυριανή, 2^η εκπομπή μας στο RadioBubble αυτά τα μικρά αποσπάσματα από δυο σπουδαία βιβλία του 91χρονου πλέον Ρενέ Ζιράρ, όπου * Σαίξπηρ: Οι φλόγες της ζηλοτυπίας (1990, ελλ. ΕΞΑΝΤΑΣ, 1993) και ** Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια (1961, ελλ. ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2001).

Ο Μοναδικός και τα κορδόνια του

Επί των ημερών μας η μιμητική φύση είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτή, διότι η πιο πιστή μίμηση είναι και αυτή που το υποκείμενο αρνείται να παραδεχθεί με την μεγαλύτερη επιμονή. Ο Δον Κιχώτης διακήρυσσε ότι ήταν οπαδός του Αμαντίς και οι συγγραφείς της εποχής του διακήρυτταν ότι ήταν οπαδοί των Αρχαίων. Ο σημερινός ματαιόδοξος τύπος δεν θέλει πλέον να είναι οπαδός κανενός. Είναι πεισμένος πως είναι απείρως πρωτότυπος.
 

Δεν πρέπει να ξεγελιόμαστε, οι διατυμπανιζόμενοι ατομικισμοί κρύβουν μια νέα μορφή αντιγραφής.

Οι ρομαντικές αποστροφές, το μίσος για την κοινωνία, η νοσταλγία της ερήμου, το αναχωρητικό όπως και το αγελαίο πνεύμα τις περισσότερες φορές κρύβουν μια νοσηρή έγνοια για τον Άλλο. Πίσω από την πίστη και την θέση, τον γλυκανάλατο αλτρουισμό, την υποκριτική στράτευση δεν ανακαλύπτουμε τον γενναιόδωρο ενθουσιασμό ενός πλάσματος πραγματικά έτοιμου να προσφέρει τον εαυτό του αλλά την αγχώδη βοήθεια μια απεγνωσμένης ματαιοδοξίας, την φυγόκεντρο κίνηση ενός Εγώ ανίσχυρου να επιθυμεί από μόνο του.

Ο μοντέρνος άνθρωπος θέλει να πιστεύει πάντα πώς η επιθυμία του εγγράφεται μέσα στην φύση των πραγμάτων, ή, κάτι που ισοδυναμεί με το προηγούμενο, ότι αυτή είναι απόρροια μια γαλήνιας υποκειμενικότητας, η δημιουργία εκ του μηδενός ενός σχεδόν θεϊκού Εγώ.

Αυτά περίπου μας λέει ο Ρενέ Ζιράρ
(Ρομαντικό Ψεύδος και Μυθιστορηματική Αλήθεια)

 

 

Το Κρυστάλλινο Παλάτι μας

«Κύριοι, εγώ βέβαια αστειεύομαι και το ξέρω και ο ίδιος, πως αστειεύομαι αποτυχημένα, μα βλέπετε δεν είναι δυνατόν όλα τα να παίρνουμε γι’ αστεία. Μπορεί εγώ ν’ αστειεύομαι τρίζοντας τα δόντια. Κύριοι, εμένα με βασανίζουν διάφορες ερωτήσεις. Δώστε μου τις απαντήσεις. 

Να, σεις π.χ. θέλετε τον άνθρωπο να τον ξεμάθετε από τις παλιές συνήθειες, και τη βούλησή του να τη διορθώσετε ανάλογα με τις απαιτήσεις της επιστήμης και της λογικής. Μα πώς ξέρετε, ότι τον άνθρωπο όχι μονάχα μπορεί, μα και πρέπει έτσι να τον αλλάξουμε; Από τι συμπεραίνετε, πως τόσο απαραίτητα πρέπει η βούληση η ανθρώπινη να διορθωθεί; Μ’ ένα λόγο, πώς ξέρετε πως τέτοια διόρθωση θα φέρει ωφέλεια στον άνθρωπο; Και για να τα πούμε όλα, γιατί είστε τόσο θετικά πεπεισμένοι πως το να μην εναντιώνεται στα πραγματικά, τα κανονικά συμφέροντα, τα εγγυημένα με τα πορίσματα της διάνοιας και της αριθμητικής, είναι πραγματικά για τον άνθρωπο πάντοτε ωφέλιμο κι είναι νόμος για όλη την ανθρωπότητα; Αυτό, βλέπετε, για την ώρα ακόμη είναι μοναχά δική σας παραδοχή. Ας πούμε λοιπόν πως είναι νόμος της λογικής, όχι όμως και της ανθρωπότητας. Ίσως να σκεφτόσαστε, κύριοι, πως είμαι τρελός; Πρέπει να εξηγηθώ.

Είμαι σύμφωνος: ο άνθρωπος είναι ζώο κατά το πλείστο δημιουργικό, καταδικασμένο να τείνει στο σκοπό συνειδητά και ν’ απασχολιέται με τη μηχανική επιστήμη, δηλαδή αιώνια κι αδιάκοπα ν’ ανοίγει το δρόμο του, κι ας είναι και στα τυφλά. Μα να, ίσως ακριβώς για τούτο και κάπου κάπου του καπνίζει να στρίψει, γιατί είναι καταδικασμένος ν’ ανοίγει δρόμο κι ακόμα ίσως γιατί, παρ’ όλη του τη βλακεία, ο άνθρωπος της άμεσης δράσης γενικά, σκέφτεται κάποτε πως αυτός ο δρόμος σχεδόν πάντα πάει στα τυφλά, και πως η κύρια υπόθεση δεν έγκειται στο καταπού πάει, μα απλώς στο να τραβάει μπροστά, και πως ένα καθωσπρέπει παιδί δεν πρέπει να περιφρονεί την επιστήμη και να παραδίνεται στην καταστρεπτική αργία, που όπως ξέρουμε είναι μήτηρ πάσης κακίας. Του ανθρώπου του αρέσει να δημιουργεί και ν’ ανοίγει δρόμους, αυτό είναι αναμφισβήτητο. Γιατί όμως φτάνει ο ίδιος ίσαμε του ν’ αγαπάει με πάθος το χάος και την καταστροφή; Να, τούτο αν μου το λέγατε!

Μα για τούτο θέλω να πω ο ίδιος δυο λόγια ιδιαιτέρως. Μήπως τάχα του αρέσει το χάος κι η καταστροφή (βλέπετε είναι αναμφισβήτητο, πως καμιά φορά να του αρέσει υπερβολικά, αυτό έτσι είναι), γιατί ο ίδιος από ένστιχτο φοβάται να φτάσει στο σκοπό και ν’ αποτελειώσει το χτίριο που οικοδομεί; Πού ξέρετε; Μπορεί ν’ αγαπάει το χτίριο μονάχα από μακριά, κι από κοντά καθόλου. Μπορεί να του αρέσει μονάχα να το χτίζει κι όχι να κατοικεί μέσα σ’ αυτό∙ να το χτίζει και να το προορίζει κατόπιν στα κατοικίδια ζώα, στα μυρμήγκια, στα πρόβατα, κ.λπ., κ.λπ. Να, τα μυρμήγκια έξαφνα, είναι εντελώς αλλιώτικα. Αυτά έχουν ένα καταπληχτικό παρόμιο χτίριο, αιώνια ακατάλυτο∙ τη μυρμηγκοφωλιά.

Από τη μυρμηγκοφωλιά άρχισαν τα σεβάσμια μυρμήγκια και με τη μυρμηγκοφωλιά θα τελειώσουν ασφαλώς, πράγμα που τιμάει πολύ τη σταθερότητα και τη θετικότητά τους. Μα ο άνθρωπος είναι ον επιπόλαιο κι ίσως να του αρέσει μοναχά η υπόθεση της επίτευξης του σκοπού κι όχι ο ίδιος ο σκοπός, όπως συμβαίνει στον παίκτη του σκακιού. Και ποιος ξέρει (δεν μπορεί κανείς να εγγυηθεί) ίσως ίσως όλος ο σκοπός της ανθρωπότητας να περικλείνεται μονάχα σ’ αυτή την αδιάκοπη υπόθεση της επίτευξης∙ μ’ άλλα λόγια στην ίδια τη ζωή κι όχι κυρίως στο σκοπό που, εννοείται, πρέπει να μην είναι άλλος από τα δυο και δυο τέσσερα, δηλαδή μια φόρμουλα, ένα τύπος. Όμως το δυο και δυο τέσσερα δεν είναι πια ζωή, κύριοι, μα η αρχή του θανάτου. Τουλάχιστον ο άνθρωπος πάντα κάπως το φοβόταν αυτό το δυο και δυο τέσσερα∙ κι εγώ τώρα το φοβάμαι. (...)

Εσείς πιστεύετε το κρυστάλλινο παλάτι, το αιώνια ακατάλυτο, δηλαδή τέτοιο που μήτε τη γλώσσα κρυφά να μην μπορεί κανείς να του δείξει, μήτε μια πρόστυχη χειρονομία να του κάνει. Ε, λοιπόν εγώ, για τούτο ακριβώς ίσως και να φοβάμαι αυτό το χτίριο, γιατί ξέρω πως είναι κρυστάλλινο κι αιώνια ακατάλυτο και πως δεν θα ’ναι δυνατό μηδέ κρυφά να του βγάλεις τη γλώσσα.»

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Το Υπόγειο (1864)

Οι ναρκισσευόμενοι συγγραφείς | Μανιφέστα 03

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι
(1821-1881)

Και είναι ακόμη αλήθεια, πως όλοι αυτοί οι κύριοι, ταλέντα δεύτερης κατηγορίας, στερεύουν εδώ στη χώρα μας με τον πιο αξιοθρήνητο τρόπο μόλις φτάσουν σε μια σεβαστή ηλικία, και στερεύουν χωρίς καν να το πάρουν είδηση κι οι ίδιοι.

Αποδείχνεται συχνά ένας συγγραφέας, που τού είχαν αποδώσει αμέτρητο βάθος ιδεών και περίμεναν πως θα επιδράσει εξαιρετικά και σοβαρά στην κοινωνική εξέλιξη, να μην έχει στο τέλος άλλο από μια βασική ιδέα τόσο πλαδαρή και τιποτένια, που κανένας να μη σκέφτεται πια να λυπηθεί που τα κατάφερε και στέρεψε τόσο γρήγορα. Όμως, τ' ασπρομάλλικα γεροντάκια δεν το παίρνουν χαμπάρι και θυμώνουν. Η αυταρέσκειά τους, στο τέλος ακριβώς τής σταδιοδρομίας τους, παίρνει διαστάσεις που είναι ν' απορείς. (…)

Εδώ κι ένα χρόνο περίπου διάβασα σε κάποιο περιοδικό ένα άρθρο του [τάδε], ο οποίος είχε την αξίωση να φαντάξει σαν ποιητής μιας ποίησης γεμάτης απλότητα και ψυχολογικό βάθος. Μιλούσε για το ναυάγιο ενός πλοίου που έγινε κάπου έξω απ' τις ακτές τής Αγγλίας. Βρέθηκε να 'ναι αυτόπτης μάρτυρας και είδε να σώζουν τούς ναυαγούς και να βγάζουν απ' τη θάλασσα τούς πνιγμένους. Όλο αυτό το άρθρο, αρκετά μεγάλο και πομπώδες, το είχε γράψει με μοναδικό σκοπό να περιαυτολογήσει. 

 

Διάβαζες συνεχώς ανάμεσα στις γραμμές: Ενδιαφερθείτε για το άτομό μου, κοιτάχτε τι άνθρωπος ήμουνα 'κείνες τις τρομερές στιγμές. Τι σάς νοιάζει αυτή η θάλασσα, η τρικυμία, οι απότομοι βράχοι, τα συντρίμμια τού καραβιού; Αρκετά σάς τα περιέγραψα όλ' αυτά με τη παντοδύναμη πένα μου. Τι κάθεστε και κοιτάτε αυτή την πνιγμένη μάνα με το πεθαμένο παιδί της αγκαλιά στα νεκρά της μπράτσα; Κοιτάξτε καλύτερα εμένα! Δείτε εμένα, που δεν άντεξα να υποφέρω αυτό το θέαμα! Δείτε με που γύρισα την πλάτη μου! Κοιτάχτε με που μ' έπιασε φρίκη και δεν είχα τη δύναμη να γυρίσω το κεφάλι μου. Δείτε με που κλείνω σφιχτά τα μάτια μου - πολύ ενδιαφέρον δεν είναι αυτό;

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Δαιμονισμένοι, 

τόμος Α΄
(μετάφραση Άρη Αλεξάνδρου, εκδόσεις Γκοβόστη)