Φιλοσοφία και επιστήμη | Μανιφέστα 64

 

«Ο πόθος μας [των φιλοσόφων] για γενίκευση έχει και μιαν άλλη κύρια πηγή προέλευσης: Τη συνεχή και αποκλειστική μας ενασχόληση με τη μέθοδο της επιστήμης. Εννοώ τη μέθοδο αναγωγής της εξήγησης των φυσικών φαινομένων στον μικρότερο δυνατό αριθμό πρωταρχικών φυσικών νόμων· και, στα μαθηματικά, τη μέθοδο ενοποίησης του χειρισμού διαφορετικών θεμάτων με τη χρήση της γενίκευσης. Οι φιλόσοφοι έχουν συνεχώς τη μέθοδο της επιστήμης μπροστά στα μάτια τους και νιώθουν τον ακατανίκητο πειρασμό να θέτουν ερωτήσεις και να δίνουν απαντήσεις με τον τρόπο που το κάνει η επιστήμη. Αυτή η στάση είναι η πραγματική πηγή της μεταφυσικής και οδηγεί τον φιλόσοφο στο τέλειο σκοτάδι. Θα ήθελα, σε αυτό το σημείο, να πω ότι η δική μας δουλειά δεν μπορεί ποτέ να είναι η αναγωγή ενός πράγματος σε κάποιο άλλο, ή η εξήγηση ενός πράγματος. Η φιλοσοφία είναι, στην πραγματικότητα, “καθαρώς περιγραφική”.»

Λ. Βίττγκενσταϊν, «Το μπλέ και το καφέ βιβλίο», σ. 60
(μετάφραση Κωστής Κωβαίος, Αθήνα, 2008, εκδόσεις Καρδαμίτσα)

 

Stardust 2022

 

Έχοντας από χρόνια εμπεδώσει σιγά σιγά ότι είμαι μια εξελιγμένη αμοιβάδα, ένας σάκκος πρωτοπλάσματος και μια τυχαία δέσμη υπερχορδών, δεν δυσκολεύτηκα διόλου να δεχτώ, αυτές τις μέρες και με ενθουσιασμό, ότι είμαι και αστρόσκονη ... που μπορεί να σημαίνει ότι είμαι και σαλάμι!

 

Στη φωτογραφία ένα κομμάτι από ισπανικό σαλάμι chorizo, που ο χιουμορίστας αστροφυσικός Etienne Clein, διευθυντής στην Επιτροπή Εναλλακτικών Ενεργειών και Ατομικής Ενέργειας της Γαλλίας, παρουσίασε ως φωτογραφία δήθεν του "Proxima Centauri, του κοντινότερου άστρου στον Ήλιο μας".

 

Θεοί, ποιητές και επιστήμονες

«(…) Αυτό που αποκαλούμε σε αυτό εδώ το βιβλίο «θεοί» και «θεότητες», μπορεί επίσης να ονομαστεί εναλλακτικά «ονειροπολήματα» και «ταξιδιωτικές ιστορίες». Το ότι συγκρίνω αυτούς τους αρχαίους θεούς με ονειροπολήματα, δεν σημαίνει πως αρνούμαι ότι τα όνειρα μπορεί να βγουν αληθινά. Και όταν τους συγκρίνω με τις ιστορίες που διηγούνται οι ταξιδιώτες, δεν σημαίνει πως αρνούμαι ότι αυτές οι ιστορίες μπορεί να είναι αληθινές, ή τουλάχιστον αληθοφανείς. Στην πραγματικότητα, είναι σαν τις ιστορίες που διηγείται ο ταξιδιώτης στον εαυτό του. Οι μυθολογίες ανήκουν στην ποιητική πλευρά του ανθρώπου. 

Είναι παράξενο, αλλά φαίνεται ότι σήμερα έχουμε ξεχάσει πως οι μύθοι είναι έργα φαντασίας και επομένως τέχνης. Μόνον ένας ποιητής μπορεί να πλάσει μύθους και μόνον ένας ποιητής μπορεί να τους ασκήσει κριτική. Βέβαια, όπως αποδεικνύει η λαϊκή προέλευση των θρύλων και των μύθων, οι περισσότεροι άνθρωποι είναι  στ’ αλήθεια ποιητές. Όμως για κάποιο λόγο, τον οποίο κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να εξηγήσει, μόνο σε εκείνους τους λίγους που δεν είναι ποιητές επιτρέπεται να γράφουν κριτικά δοκίμια πάνω σε αυτά τα λαϊκά ποιητικά έργα. 

Δεν είναι περίεργο; Ενώ μας φαίνεται παράλογο να ζητήσουμε από ένα μαθηματικό να κρίνει ένα σονέτο σαν να ήταν έργο της επιστήμης των Μαθηματικών, ή από ένα λογιστή να κρίνει ένα τραγούδι με τους όρους της Λογιστικής, δεν μας φαίνεται διόλου παράλογο που ορισμένοι αντιμετωπίζουν τη λαϊκή ποίηση με τους όρους και τις απαιτήσεις των επιστημών. Τα έργα της λαϊκής μυθοπλαστικής δύναμης πρέπει να εκτιμώνται ως έργα τέχνης και μόνο, δηλαδή από μια καλλιτεχνική οπτική γωνία.

 

Θα το πω πολύ απλά και ξεκάθαρα: αν ένας Πολυνήσιος  διηγηθεί σε κάποιον από τους ειδήμονές μας ότι κάποτε δεν υπήρχε τίποτα πέρα από ένα τεράστιο Φτερωτό Φίδι και ο καθηγητής μας δεν νιώσει ταραχή και την επιθυμία να μάθει αν αυτό είναι αλήθεια, τότε, όσο σπουδαγμένος κι αν είναι, δεν είναι σε θέση να κρίνει αυτή την αφήγηση.  Και αν ένας Ινδιάνος αρχηγός του πει πως ο γενάρχης της φυλής του βαστούσε πάνω του τον ήλιο και τ’ αστέρια κλεισμένα μέσα σε ένα κουτάκι, και ο καθηγητής μας δεν χτυπήσει παλαμάκια με ενθουσιασμό όπως ένα παιδί όταν ακούει κάποιο υπέροχο παραμύθι, τότε μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι είναι εντελώς άσχετος με το θέμα. Μην γελάτε καθόλου! Διότι και τα πρωτόγονα παιδιά ξεκαρδίζονταν στα γέλια, και τα παιδιά των άγριων φυλών χτυπούν παλαμάκια όπως κάνουν όλα τα παιδιά, και χωρίς την παιδική απλότητα είναι αδύνατο να ανασυνθέσουμε την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας. Όταν ο θρυλικός Χιαγουάθα άκουσε την παραμάνα του να του λέει πως ένας πολεμιστής πέταξε τη γιαγιά του στο φεγγάρι, ξεκαρδίστηκε στα γέλια όπως ξεκαρδίζεται κάθε αγγλόπαιδο όταν η γκουβερνάντα του αφηγείται την ιστορία της αγελάδα που πήδηξε πάνω από το φεγγάρι. Τα παιδιά καταλαβαίνουν αμέσως το αστείο, όπως άλλωστε και οι περισσότεροι ενήλικες… εκτός από τους ειδήμονές μας, που φαίνεται να δυσκολεύονται σε αυτό.

Όμως μόνο με τη ματιά της Τέχνης μπορούμε να καταλάβουμε ένα έργο της φαντασίας. Αν έρθει ένας σπουδαστής και μου πει ότι ο μικρούλης Χιαγουάθα ξεκαρδίστηκε στα γέλια απλώς και μόνο από σεβασμό προς τα έθιμα της φυλής του, η οποία κατά παράδοση υποτίθεται πως ξεφορτωνόταν τους γέρους και τους αδύναμους, θα του πω ότι δεν ξέρει τι λέει. Και αν έρθει ένας λόγιος και μου πει ότι η εικόνα με την αγελάδα που πήδηξε πάνω από το φεγγάρι δεν είναι παρά μια συμβολική ανάμνηση των θυσιών στη θεά Άρτεμη, θα του πω επίσης ότι δεν ξέρει τι του γίνεται. Η αγελάδα πήδηξε πάνω από το φεγγάρι διότι πολύ απλά αυτό κάνουν οι αγελάδες στους μύθους: πηδούν πάνω από το φεγγάρι! 

 

Η Μυθολογία είναι μια χαμένη τέχνη, μια από τις λίγες τέχνες που έχουν στ’ αλήθεια χαθεί, αλλά δεν παύει να είναι Τέχνη. Θέλει πολλή έμπνευση για να πλάσει κανείς την εικόνα μιας αγελάδας να πηδάει πάνω από το φεγγάρι. Όσο για το να πετάει κάποιος τη γιαγιά του ψηλά στους ουρανούς, μπορεί να μη δείχνει καλούς τρόπους, αλλά σίγουρα φανερώνει υψηλή αίσθηση χιούμορ.

Δυστυχώς οι επιστήμονές μας σπάνια αντιλαμβάνονται αυτό που ξέρει κάθε καλλιτέχνης: ότι η πίσω όψη της ομορφιάς είναι η ασχήμια. Σπάνια καταλαβαίνουν την ελευθερία που μας δίνει το γκροτέσκο. Γι’ αυτό θεωρούν ανόητους, χοντροκομμένους και απόδειξη παρακμής τους πρωτόγονους εκείνους μύθους, στους οποίους δεν βλέπουν την ομορφιά της Εσμεράλδας αλλά την ασχήμια του Κουασιμόδου. Η μεγαλύτερη απόδειξη ότι ένας άνθρωπος είναι πεζός και ρηχός, είναι όταν απαιτεί διαρκώς από την ποίηση να είναι «όμορφη», «καλλιεπής» και «υψηλά ποιητική». 

Ορισμένες φορές το χιούμορ βρίσκεται τόσο στο ίδιο το θέμα όσο και στη μορφή ή το ύφος ενός θρύλου. Οι αυστραλιανοί Αβορίγινες, που θεωρούνται από ορισμένους ως οι πλέον πρωτόγονοι από τους πρωτόγονους λαούς, έχουν ένα μύθο που λέει για ένα γιγάντιο βάτραχο, ο οποίος κατάπιε τη θάλασσα και όλα τα νερά της Γης, και τελικά τα έφτυσε μόνο όταν κάποιος τον έκανε να σκάσει στα γέλια. Όλα τα ζώα είχαν περάσει από μπροστά του λέγοντάς του το καθένα το δικό του αστείο, μα ο βάτραχος-γίγας έμενε αγέλαστος σαν τη βασίλισσα Βικτόρια. Όταν όμως στο τέλος εμφανίστηκε μπροστά του ένα χέλι που μάταια πάσχιζε να σταθεί χαριτωμένα όρθιο πάνω στην ουρά του, ο βάτραχος δεν μπόρεσε να βαστηχτεί και έσκασε στα γέλια! Εκατοντάδες βιβλία φανταστικής λογοτεχνίας μπορούν να γραφτούν με αφορμή αυτό το θρύλο. Διότι υπάρχει φιλοσοφία σε αυτή την εικόνα ενός ολότελα αποξεραμένου κόσμου, που πλημμυρίζει ξανά από νερά χάρη σε ένα γέλιο. Υπάρχει φαντασία σε αυτή την εικόνα του γιγάντιου βατράχου, που σκάει στα γέλια σαν ένα υδάτινο ηφαίστειο. Υπάρχει φοβερό χιούμορ στην εικόνα ενός προσώπου που φουσκώνει και φουσκώνει και φουσκώνει μέχρι να σκάσει. Και σε τελική ανάλυση ο βάτραχος ξεκαρδίστηκε στα γέλια, ενώ ο λόγιός μας παραμένει αγέλαστος. (…)»

Γκ. Κ. Τσέστερτον, Ο Αιώνιος Άνθρωπος

απόσπασμα από το κεφάλαιο Ο άνθρωπος και οι μυθολογίες

Φόρος τιμής στον τριδιαλεκτικό Στέφανο Λουπάσκο

 

Stéphane Lupasco (1900-1988)

Σημ. HS. - Για όσους μπήκαν στον κόπο να μελετήσουν το βιβλίο  του Άσγκερ Γιόρν Αγριότητα, Βαρβαρότητα και Πολιτισμός (εκδ. Αλήστου Μνήμης, 2003) και ίσως βρήκαν αξιόλογη την «τριλεκτική μέθοδο» του, νομίζω ότι έχει ενδιαφέρον μια γνωριμία με την «τριδιαλεκτική» σκέψη του Γαλλορουμάνου φιλόσοφου της επιστήμης Stéphane Lupasco (1900-1988), που υπήρξε μια από τις πηγές του θαυμαστού Δανού. Την παρουσιάζω λοιπόν εδώ πολύ συνοπτικά στηριγμένος κυρίως στο βιβλίο του L’ Univers Psychique. La Fin de la Psychanalyse (Το Ψυχικό Σύμπαν. Το τέλος της ψυχανάλυσης, εκδ. Denoel/Gonthier, 1978). —  Το κείμενο που ακολουθεί πρωτοδημοσιεύτηκε το 2002 στην ιστοσελίδα happyfew.

 

*

Τα τρία σύμπαντα και η «τριδιαλεκτική» τους

Ο Λουπάσκο μελέτησε το πρόβλημα της ύλης και της ενέργειας από τη δεκαετία του  1950 και οδηγήθηκε να διακρίνει τρία «σύμπαντα». Το μακροφυσικό, το μικροφυσικό και το νευροψυχικό.

Κατ’ αυτόν, η εντροπία και το β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα (το κατά κάποιο τρόπο αξίωμα του  «θανάτου» κάθε κλειστού συστήματος ενεργείας) ισχύουν κυρίως στο μακροφυσικό σύμπαν. Εδώ, λέει, παρατηρούμε την τάση για διαρκή ανταλλαγή και μετασχηματισμό των μορφών της ενέργειας, μια διαδικασία μες από την οποία κάθε φορά ένα ορισμένο ποσό ενέργειας εκπίπτει ποιοτικά στην κατάσταση της θερμικής ενέργειας οδηγώντας προοδευτικά σε μια ενεργειακή ομοιογένεια, ισοδύναμη με τον «θάνατο».

Ωστόσο στο μικροφυσικό κόσμο, τον κόσμο του ατόμου και των ηλεκτρονίων, ισχύει κυρίως το αντίθετο αξίωμα. Με εξαίρεση τα φωτόνια, τα ηλεκτρόνια ανθίστανται σθεναρά σε οποιαδήποτε ενεργειακή ανταλλαγή. Εδώ φαίνεται πράγματι να ισχύει το λεγόμενο αξίωμα του «αποκλεισμού», ή αξίωμα του Pauli: το ηλεκτρόνιο (και άλλα ηλεκτρικά σωματίδια όπως το πρωτόνιο) αποκλείει κάθε άλλο ηλεκτρόνιο από την κβαντική ενεργειακή κατάστασή του μέσα σ’ ένα πυρήνα. Έτσι, ενώ στο μακροφυσικό σύμπαν οδηγούμαστε σε μια ενεργειακή ομοιογένεια, στο μικροφυσικό σύμπαν έχουμε μια αντίσταση σ’ αυτήν και μια εμμονή στην ενεργειακή ετερογένεια, ή «αντί-εντροπία».

Συνεπώς υπάρχουν, κατά τον Λουπάσκο, δύο ανταγωνιστικά αξιώματα μέσα στη συστηματοποιό φύση της ενέργειας: το αξίωμα της ενεργειακής ομοιογενοποίησης και το αξίωμα της ενεργειακής ετερογενοποίησης. 

 

Γι’ αυτό το λόγο θεωρεί πως οι γενετιστές βιολόγοι ερμηνεύουν λανθασμένα  τους μηχανισμούς εμφάνισης και γένεσης της ζωής όταν τους θεωρούν ως προϊόντα αποκλειστικά και μόνο ενός νόμου ομοιογενοποίησης (ανατύπωση και αναπαραγωγή του  «ίδιου», δηλαδή της  «κλωνικής ταυτότητας»). Όπως εξηγεί, αυτοί οι επιστήμονες παραμένουν στην κλασική μακροφυσική οπτική νομίζοντας ότι μόνο αυτή ισχύει για όλα τα φαινόμενα, και γι’ αυτό το λόγο οδηγούνται στο σφάλμα να αποδίδουν όλη την εκπληκτική ετερογένεια της  ζωντανής ή βιολογικής ύλης σε τυχαίες μεταλλάξεις, ενώ δεν πρόκειται για «τυχαίο» αλλά για εκδήλωση του ανταγωνισμού που μόλις περιγράψαμε.

Έχουμε λοιπόν, κατά τον Λουπάσκο, δύο είδη ανταγωνισμών, δύο διαλεκτικές, στο εσωτερικό της σύνολης ενέργειας: τη μακροφυσική διαλεκτική και τη μικροφυσική διαλεκτική. Η πρώτη αφορά στο σύνολο των ανταγωνισμών που συγκροτούν το μακροφυσικό σύμπαν, ενώ η δεύτερη το σύνολο των ανταγωνισμών που συγκροτούν το μικροφυσικό σύμπαν. Επιπλέον, αυτές οι δυο διαλεκτικές βρίσκονται σε ανταγωνισμό και μεταξύ τους.

Έτσι, ο Λουπάσκο εντοπίζει και μια τρίτη διαλεκτική. Είναι η αντίθεση μεταξύ του φυσικού κόσμου και του  βιολογικού κόσμου. Όπως εξηγεί, στο βιολογικό κόσμο, στον οποίο εκδηλώνεται το φαινόμενο της ζωής, όλοι οι διαμοριακοί ανταγωνισμοί που συνιστούν τη ζωντανή ύλη των ιστολογικών συστημάτων και των οργάνων που φτιάχνουν αυτοί οι ιστοί, όπως και επίσης και οι ηλεκτροχημικοί, ενζυματικοί, γενετικοί, ορμονικοί, κ.λπ. ανταγωνισμοί στους οποίους στηρίζεται το φαινόμενο της   ζωής, υπακούουν σε ένα βιολογικό σύστημα ετερογενοποίησης —δηλαδή πληθωρικής διαφοροποίησης ή αντί-εντροπίας—, το οποίο αντιτίθεται και αντιστέκεται στη φυσική ομοιογενοποίηση (το «θάνατο» λόγω αύξησης της   εντροπίας). Μάλιστα εδώ οφείλονται, κατά τον Λουπάσκο αναφέρει τα χαρακτηριστικά προβλήματα που προκύπτουν κατά τις μεταμοσχεύσεις και τα πορίσματα της   ανοσολογίας, τα οποία φαίνεται να τον επιβεβαιώνουν.

Αυτή η αντίθεση και διαπάλη μεταξύ βιολογικού και φυσικού κόσμου ορίζει μια κατάσταση διαρκούς δισυμμετρίας ή σταθερής ανισορροπίας μεταξύ τους όπου, στην πορεία τόσο της φυλογένεσης όσο και της οντογένεσης, οι δυνάμεις της ετερογενοποίησης οφείλουν διαρκώς να κυριαρχούν πάνω στις δυνάμεις της ομοιογενοποίησης προκειμένου να υπάρχει ζωή –ενώ την ίδια στιγμή, το ομοιογενές τείνει να κυριαρχήσει πάνω στο ετερογενές, οδηγώντας το ζωντανό ον στο θάνατο.

Το νευροψυχικό σύμπαν

Πέρα από αυτές τις συστημικές αντιθέσεις —στις οποίες, όπως σημειώνει εμφατικά ασκώντας κριτική στη χεγκελιανή και μαρξιστική διαλεκτική, «δεν υπάρχει τελική σύνθεση»—, ο Λουπάσκο πρότεινε ότι μπορούμε να διαπιστώσουμε την ύπαρξη και ενός συστήματος τρίτου τύπου, δηλαδή μιας τρίτης διαλεκτικής σειράς ανταγωνισμών, η οποία αναπτύσσεται, εκδηλώνεται και ισχύει στα έμβια είδη και κυρίως στον άνθρωπο. Αυτή είναι η νευροψυχική διαλεκτική, εντελώς διάφορη και από τη μακροφυσική και από τη μικροφυσική, και από τη φυσική και από τη βιολογική, η οποία συνιστά ένα τρίτο κόσμο ή σύμπαν, το νευροψυχικό σύμπαν.