Οι δυο πηγές της κρίσης

 

Οι Συμπληγάδες Πέτρες

Νομίζω ότι δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσω για το αν η εποχή μας είναι ιδιαίτερα κρίσιμη: για να το αντιληφθεί κανείς, αρκεί να δει τόσο την εσωτερική όσο και τη διεθνή «αστάθεια» (πληθωρισμός, οξύ πρόβλημα δικαιοσύνης, βία, πόλεμοι που τείνουν να γενικευτούν) που επικρατεί.

Θεωρώ λοιπόν ότι η κρίση της σύγχρονης κοινωνίας, κατά πρώτο λόγο στις λεγόμενες «προηγμένες» χώρες αλλά και γενικότερα στον βαθμό που το μοντέλο τους κυριαρχεί παντού, είναι ουσιαστικότερα — και γι’ αυτό τον λόγο βαθύτερα — μια κρίση κύρους των θεσμών της και, ριζικότερα ακόμη,  μια κρίση των κεντρικών αξιών ή «σημασιών» πάνω στις οποίες εδράζεται, ολόκληρου του «φαντασιακού» της για να το πω με όρους του Άσγκερ Γιόρν και του Κορνήλιου Καστοριάδη.

 

Η κρίση αυτή οφείλεται κυρίως σε δυο εσωτερικούς παράγοντες. Ο ένας είναι ανθρωπολογικής υφής και ο άλλος κοινωνικοπολιτικής.

Ο πρώτος έχει να κάνει με την διολίσθηση από την ιδέα της ατομικότητας — η οποία εμπερικλείει την (ασφαλώς εύλογη) ιδέα ότι η ανάληψη μιας πράξης με την ευθύνη της πρέπει να έχει έναν προσωπικό και όχι αφηρημένα συλλογικό χαρακτήρα —, στην άτοπη και παράλογη ιδέα της αυτό-αναφορικότητας, δηλαδή στην ιδέα ενός ατόμου το οποίο νομοθετεί για τον εαυτό του και δεν αναγνωρίζει κύρος παρά μόνο σε κανόνες τους οποίους έχει εξαρχής θέσει αυτό το ίδιο, «ιδιωτικά», στον εαυτό του. Η ιδέα αυτή είναι άτοπη, διότι είναι αδύνατο να υπάρξουν θεσμοί και κανόνες ιδιωτικής φύσης αφού, αν υποτεθεί ότι υπάρχουν, θα είναι του τύπου «Γιάννης κερνάει και Γιάννης πίνει» και επομένως δεν είναι πραγματικά κανόνες. Εδώ εδράζεται ο ανθρωπολογικός μηδενισμός της κυρίαρχης κοινωνίας ως εκμηδένιση του συλλογικού.

Ο δεύτερος παράγοντας έχει να κάνει με το γεγονός ότι η σύγχρονη κοινωνία φαντάστηκε και προέβαλε τον εαυτό της ως δημοκρατία, ενώ στην πραγματικότητα είναι σαφώς μια κοινωνία ολιγαρχική (καπιταλισμός). Το αποτέλεσμα είναι ότι, για να συντηρεί τη δημοκρατική της φαντασίωση, αναγκάζεται να παίζει σε υπέρμετρο βαθμό ένα παιχνίδι ψευδών εντυπώσεων (και μονάχα με αυτή την έννοια έχει ενδιαφέρον η κατά Γκυ Ντεμπόρ έννοια του «θεάματος»), στο οποίο οι απομαγεύσεις διαδέχονται η μια την άλλη (μονίμως «ανολοκλήρωτη» ή «ανώριμη» δημοκρατία) με τα προσχήματα να τηρούνται ολοένα και πιο δύσκολα. Εδώ εδράζεται ο κοινωνικοπολιτικός μηδενισμός της σύγχρονης κοινωνίας ως εκμηδένιση των θεσμικών προσδοκιών πάνω στις οποίες ιδρύθηκε.

Η συνάντηση αυτών των δυο παραγόντων είναι αυτό το οποίο ζούμε ολοένα και οξυνόμενο στους καιρούς μας, και είναι ένα γεγονός που οδηγεί την κυρίαρχη κοινωνία στο μηδέν και ίσως μαζί της, δυστυχώς, τον πλανήτη σε έναν νέο παγκόσμιο Αρμαγεδώνα.

 

Μπορεί να υπάρξει λύση; Όπως είπα, το πρόβλημα είναι διπλό και επομένως χρειάζεται διπλή λύση. Λύση στο ανθρωπολογικό και λύση στο πολιτικοκοινωνικό επίπεδο.

Στο ανθρωπολογικό επίπεδο, η δυσκολία εξεύρεσης λύσης βρίσκεται στο γεγονός ότι το αυτοαναφορικό Άτομο νοούμενο ως Η πηγή όλων των αξιών, των σημασιών, των κανόνων, των θεσμών και του Δικαίου, αποτελεί ζωτικό στοιχείο του κυρίαρχου πολιτισμού και οι απόπειρες αναζήτησης λύσεων στη βάση ενός «εκμηδενισμού» του — δηλαδή λύσεων οπισθοδρόμησης σε κοινωνικούς τύπους «πριν από το Άτομο» —, μοιραία αποβαίνουν εκτρωματικές (ναζισμός, φασισμός, ονειρικοί κολλεκτιβισμοί). Κοντολογίς, κατά τη γνώμη μου, η όποια λύση δεν μπορεί να βρίσκεται παρά «πέρα από το Άτομο» με την έννοια μιας υπέρβασής του η οποία δεν συντρίβει την ατομικότητα, τη μοναδικότητα καθεμιάς και καθενός, αλλά αποκαθιστά μια δημιουργική σχέση της με το συλλογικό.

Στο πολιτικοκοινωνικό επίπεδο, η δυσκολία εξεύρεσης λύσης βρίσκεται στο ότι η σύγχρονη ολιγαρχία εδράζεται σε μια σχεδόν πλήρη άλωση της κοινωνίας από τις καπιταλιστικές σχέσεις μέσα από την ανύψωση και εδραίωση του χρήματος σε «δεσμό όλων των δεσμών» και «θεσμό όλων των θεσμών» — μια επιχείρηση άλωσης του κοινωνικού καλυμένη κάτω από το πέπλο της «οικονομίας» και ενός «τεχνολογικού μεσσιανισμού» που ελπίζει να υποκαταστήσει το κοινωνικό από ένα γενικευμένο «τεχνικό σύστημα» και τα υποσυστήματά του. Έτσι, η όποια λύση δεν μπορεί να προέλθει από μια απλή αντίθεση στον καπιταλισμό και την ολιγαρχία, αλλά μέσα (α) από μια κατανόηση της βαθιάς επιρροής που ασκεί πάνω μας ο μύθος της οικονομίας και η μαγεία του χρήματος, και (β) από απόπειρες ανασύνθεσης του κοινωνικού δεσμού σε άλλη βάση.

 

Έχω την αίσθηση ότι βήματα έχουν γίνει και προς τις δυο αυτές κατευθύνσεις. Δεν είμαι όμως σίγουρος ότι έχουν προχωρήσει περισσότερο από όσο χρειάζεται. Μακάρι.

 

 

Μισθωτός είναι ένας δούλος που τρέφεται με εμπορεύματα.

J.-P. Voyer (1938-2019)

Αν ο καιρός μας είναι καιρός σύγχισης, ο λόγος είναι ότι ζούμε συλλογικά μια οδύνη που δεν καταφέρνουμε να την ονομάσουμε. Κι αν ο καιρός μας είναι, επίσης, καιρός καλλιεργούμενης σύγχισης, ο λόγος είναι ότι μας βομβαρδίζουν με ανούσιες λεπτομέρειες και μας αποσπούν την προσοχή (μια παρενόχληση που ίσως δεν έχει τόσο έντονα καταγγελθεί), εμποδίζοντάς μας να ονομάσουμε την οδύνη που ζούμε.

Σε ένα τέτοιο καιρό, μια απαραίτηρη υπενθύμιση βασικών αληθειών από την λαμπρή στη διαύγειά της και συγκινητική με την ανθρωπιά της πένα του μακαρίτη Ζαν-Πιέρ Βουαγιέ και το βιβλίο του Μια έρευνα πάνω στη φύση και τα αίτια της μιζέριας των ανθρώπων (1976, Champ Libre – 1985, Ελεύθερος Τύπος). Τα επιμέρους «κεφάλαια» και οι τίτλοι δικοί μου για να διευκολυνθεί η ανάγνωση. —Σημ. HS

 

* * *

 

Η αληθινή δυστυχία του κόσμου και το όριό της

 

«Η πραγματικότητα στον κόσμο που ζούμε σήμερα, δεν είναι η αβανταδόρικη φλυαρία των εμπορευμάτων αλλά η σιωπή των ανθρώπων. Γι’ αυτό, μέσα σε αυτό τον κόσμο, το αληθινό είναι μια στιγμή του ψεύτικου. (…)

 

Η αλλοτρίωση είναι η αληθινή κρίση του κόσμου. Η αλλοτρίωση είναι η αληθινή δυστυχία του κόσμου. Η αλλοτρίωση είναι επίσης η αληθινή δυστυχία της αστικής τάξης και το αληθινό όριο του εμπορεύματος. Η αστική τάξη μπορεί πάντοτε να αντιμετωπίσει την κρίση της δράσης της με μια νέα δράση (εκτός κι αν καταστρέψει στο μεταξύ ολόκληρο τον πλανήτη). Όμως δεν μπορεί ποτέ και με κανένα τρόπο να αντιμετωπίσει την αλλοτρίωση που παράγει πραγματικά η δράση της. Η αλλοτρίωση είναι η αληθινή συνέπεια της δράσης της και αυτή η συνέπεια δεν αποτελεί μέρος της δράσης της. (…)

 

Το μόνο που μπορεί να κάνει η αστική τάξη, είναι να αποσπάσει για λίγο ακόμα την προσοχή από την αληθινή δυστυχία της, η οποία είναι επίσης η αληθινή δυστυχία του κόσμου μας. Η αληθινή δυστυχία της αστικής σχέσης βρίσκεται στο ότι οι εμπορευματικές σχέσεις, το εμπόρευμα, είναι απόλυτη απουσία ανθρώπινων σχέσεων. Μέσα στην αλλοτρίωση οι ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι ανύπαρκτες, είναι απούσες. Πραγματώνονται, και μάλιστα καθολικά, αλλά ως δραστηριότητα των πραγμάτων, ως θέαμα. (…)

 

Η αληθινή αδυναμία της σκέψης και της δράσης της αστικής τάξης βρίσκεται στο ότι της είναι αδύνατο να εξανθρωπίσει τον κόσμο, της είναι αδύνατον η σκέψη και η δράση της να μην παράγουν ολοένα και περισσότερη απανθρωπιά —αυτό είναι που παράγουν πραγματικά—, ολοένα και περισσότερα εμπορεύματα, δηλαδή ολοένα και περισσότερη όχι ανυπαρξία αλλά απουσία ανθρώπινων σχέσων, ολοένα και περισσότερο θέαμα ανθρώπινων σχέσεων ως σχέσεις μεταξύ πραγμάτων. (…)

 

Το αληθινό όριο του εμπορεύματος είναι η έλλειψη ικανοποίησης του προλετάριου. Όχι η πλανερή έλλειψη ικανοποίησης του φαντασμένου φτωχομαλάκα, που αγανακτεί, λέει, με τα σκουπίδια αλλά εμφανώς δεν τον αγανακτεί που είναι φτωχομαλάκας. Το αληθινό όριο του εμπορεύματος είναι η θεμελιώδης έλλειψη ικανοποίησης του προλετάριου, του ανθρώπου που έχει επίγνωση ότι είναι προλετάριος, του προλετάριου που αγανακτεί με το γεγονός ότι του αρνούνται εσκεμμένα την ανθρωπιά του, του προλετάριου που δεν τον ικανοποιεί το ίδιο το εμπόρευμα, του προλετάριου που δεν τον ικανοποιεί το προλεταριάτο. (…)

 

Η αφηρημένη εργασία προκύπτει από μια δραστηριότητα. Προκύπτει από την δραστηριότητα του κεφαλαιοκράτη, ο οποίος αφαιρεί (με την έννοια του Άουσβιτς) την εργασία των άλλων. Η αφηρημένη εργασία είναι η εργασία που αφαιρεί ο κεφαλαιοκράτης. Και αυτή η νέα δραστηριότητα του κεφαλαιοκράτη γίνεται δυνατή μόνο από την στιγμή που η αξία έγινε γενική, όταν η σκέψη των πραγμάτων διαπότισε τα πάντα. (…)

 

Ο μισθός είναι το φτωχό χρήμα

 

Η νεωτερική εποχή, η εποχή του Μαρξ, η δική μας εποχή, δεν χαρακτηρίζεται από το κεφάλαιο αλλά από την μισθωτή εργασία, δηλαδή από το γεγονός ότι το κεφάλαιο, το εμπόριο, κατέκτησε την σφαίρα της εκμετάλλευσης. (…)

 

Όταν το εμπόριο κατέκτησε την σφαίρα της εκμετάλλευσης, όταν το εμπόριο κατάργησε την δουλεία, είπε στον δούλο: “Γίνε άνθρωπος, να, πάρε αυτό το χρήμα!”. Έτσι ο νέος αφέντης μόλυνε τον απελεύθερο δούλο με τον δικό του πυρετό του χρυσού, με την δική του ιδέα για τον άνθρωπο και την ανθρωπιά. (…)

 

Κατακτώντας την σφαίρα της εκμετάλλευσης, το εμπόριο δημιούργησε μια καινούργια μορφή χρήματος, το χρήμα που δεν μπορεί να αυξηθεί, τον μισθό. Αυτή η μορφή χρήματος θα αποκαλύψει την ουσιώδη φτώχεια του χρήματος και την μυστική φτώχεια των αφεντικών. (…)

 

Όταν το χρήμα, αυτή η ιδέα που υπάρχει μέσα σε όλα τα εμπορεύματα, διεισδύει μέσα σε ένα κεφάλι, αλλάζει όνομα αφού αλλάζει φύση. Διότι η ύπαρξη του χρήματος ως ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι διαφέρει ριζικά από την ύπαρξή του ως ιδέα μέσα στα πράγματα, δηλαδή από την ύπαρξή του ως καθαρό και σκέτο πράγμα. Αυτή εδώ η ύπαρξή του βρίσκεται σε βίαιη αντίφαση με την ύπαρξή του ως ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι.

 

Η ύπαρξη του χρήματος ως ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι είναι η ιδέα ότι το χρήμα μπορεί να αγοράσει τα πάντα. Όμως στην πραγματικότητα το χρήμα δεν μπορεί να αγοράσει τα πάντα, διότι μέσα στον πραγματικό κόσμο το χρήμα δεν είναι μόνο μια ιδέα μέσα σ’ ένα κεφάλι αλλά κι ένα πράγμα καθώς και μια ιδέα μέσα σε όλα τα πράγματα. Ως πράγμα μέσα σε μια τσέπη το χρήμα δεν υπάρχει παρά σαν μια καθορισμένη ποσότητα, ένα ποσό, και δεν μπορεί να αγοράσει παρά μια περιορισμένη ποσότητα από όλα όσα υπάρχουν —οπότε, ακόμα και η πιο τεράστια περιουσία είναι εξευτελιστικά μικρή σε σχέση με όλα όσα υπάρχουν.

 

Το χρήμα, η ιδέα όλων όσα υπάρχουν, είναι ως πράγμα άμεσα περιορισμένο. Είναι άμεσα μια βίαιη αντίφαση ανάμεσα σε αυτό που είναι ως ιδέα και αυτό που είναι ως πράγμα. Έτσι, αρκεί το χρήμα να διεισδύσει μέσα σ’ ένα κεφάλι για να γίνει αυτό το οποίο λείπει, αυτό που πρέπει να αυξηθεί, δηλαδή για να γίνει το χρήμα δίψα για χρήμα. Το χρήμα έχει άμεσα σκοπό το χρήμα. Δεν είναι μόνον ένα αντικείμενο της επιθυμίας για πλουτισμό, είναι αυτή η ίδια η επιθυμία. (…)

 

Δούλος και μισθωτός δούλος

 

Η πρωτοτυπία της μισθωτής εργασίας δεν βρίσκεται στην εκμετάλλευση, αλλά εντελώς αντίθετα στο γεγονός ότι εδώ ο εκμεταλλευόμενος γεύεται, και αυτός, τη μαγεία του χρήματος. Ο μισθωτός είναι ένας δούλος που έχει πρόσβαση στην αγορά, η οποία είναι ο τόπος όπου το χρήμα εκδιπλώνει την ισχύ του, το θέαμα του μεγαλείου του. Δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα στους δυστυχισμένους που έχτισαν το Σινικό Τείχος ή τις αιγυπτιακές Πυραμίδες και τους δυστυχισμένους που κατασκευάζουν πυραμίδες από κονσέρβες σκυλοτροφής. Ή μάλλον υπάρχει μια διαφορά. Αυτοί οι τελευταίοι τρέφονται με εμπορεύματα. (…)

 

Να επιτέλους η αλήθεια πάνω σε αυτό το θεμελιώδες ζήτημα: αυτό που μετασχηματίζεται σε εμπόρευμα για τον ίδιο τον εργαζόμενο, είναι ακριβώς τα προϊόντα με τα οποία συνήθιζε να τρέφεται. Έτσι, από αυτή την στιγμή, ο μισθωτός είναι αναγκασμένος να αναζητεί το χρήμα. Και, από αυτή τη στιγμή, ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να υπολογίζει εύκολα το κόστος παραγωγής. Ορίστε λοιπόν ο αληθινός ορισμός του μισθωτού: μισθωτός είναι ένας δούλος που τρέφεται με εμπορεύματα. (…)

Με τη μισθωτή εργασία για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας οι δούλοι γεύονται την αλλοτρίωση. Μέχρι τότε η σφαίρα της εκμετάλλευσης και η σφαίρα της αλλοτρίωσης ήταν εξωτερικές η μία προς την άλλη. Η αλλοτρίωση ήταν το θλιβερό προνόμιο του Αφέντη, του πλούσιου ηγεμόνα που δίνει ό,τι έχει και δεν έχει στα μεταξωτά, στα χρυσοποίκιλτα υφάσματα και στα βελούδα, ή του πλούσιου εμπόρου που είναι τρελαμένος για χρήμα. Ο δούλος και ο δουλοπάροικος δεν επιτρεπόταν να αγγίξουν αυτή την κολασμένη σφαίρα. Η εκμετάλλευση παρήγε την αλλοτρίωση του Αφέντη και όχι του Δούλου. (…)

 

Όταν το κεφάλαιο κατακτά την σφαίρα της εκμετάλλευσης, αναγκάζει μια άλλη πάστα ανθρώπων, ανθρώπους που δεν είναι ούτε κεφαλαιοκράτες ούτε πλούσιοι, να αναζητούν το χρήμα. Τους μεταδίδει τη δίψα για χρήμα ενώ ταυτόχρονα τους στερεί τα μέσα για να την ικανοποιήσουν. Για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου οι δούλοι γεύονται την “ανθρωπινότητα” του αφέντη. Όμως, επειδή είναι δούλοι, στερούνται άμεσα τις πολύ πραγματικές και πολύ πρακτικές ψευδαισθήσεις που τρέφουν οι πλούσιοι για τον πλούτο —ψευδαισθήσεις που συνίστανται στην πραγματική και πρακτική δυνατότητα να πλουτίσουν. 

 

Η αποκάλυψη μιας πανανθρώπινης οδύνης

 

Αντίθετα από τον αφέντη, που βρίσκει στην αλλοτρίωση την ίδια του τη δύναμη, ο μισθωτός, από την ίδια του την θέση, οδηγείται άμεσα (μέσα σε λίγους αιώνες) στο να μην βρίσκει τίποτα το αρεστό στην αλλοτρίωση. Ο μισθός είναι η σύγχρονη, εξελιγμένη, ολοκληρωμένη μορφή του χρήματος: το φτωχό χρήμα. (…)

 

Η μισθωτή εργασία αποκαλύπτει ότι το χρήμα, ως σπάνη και ωφελιμότητα, χαμέρπεια και πεζότητα, είναι το αντίθετο από αυτό που ισχυρίζεται ότι είναι. Ταυτόχρονα αποκαλύπτει την ουσία του χρήματος, που είναι η ουσιώδης έλλειψη χωρίς καμιά δυνατότητα γιατρειάς.

 

Αυτό που ανακαλύπτει ο προλετάριος ως βαστάζος εμπορευμάτων, και δεν μπορεί να το ανακαλύψει ο κεφαλαιοκράτης ως βαστάζος χρήματος, είναι ότι το χρήμα είναι μια κοινωνική σχέση και ότι αυτή η κοινωνική σχέση είναι απουσία κοινωνικής σχέσης. Ο προλετάριος ανακαλύπτει ότι το θεμελιώδες στην οδύνη του βρίσκεται στο ότι δεν μπορεί να ονομάσει την οδύνη του: δεν έχει τίποτε να πει πάνω σε αυτή την οδύνη, του έχουν κλέψει ακόμα κι αυτό. Η οδύνη του βρίσκεται ακριβώς στο ότι δεν μπορεί να πει τίποτα για την οδύνη του. Ο προλετάριος υποφέρει για τον κόσμο ολόκληρο, ο προλετάριος υποφέρει για τα πάντα. Είναι λοιπόν καταδικασμένος να καταλάβει τα πάντα ή τίποτα.»

 

 

Ο Ζακ Ελλύλ το 1948 για το «θέαμα» | Είπατε θέαμα; - 5

Σημ. H.S.— Στη συνέχεια της μίνι-σειράς μας «Είπατε “θέαμα”;» παρουσιάζουμε, σε δική μου μετάφραση, ορισμένα καίρια αποσπάσματα από το κεφάλαιο «Η Επικοινωνία», από το βιβλίο του γνωστού κι αγαπημένου μας Ζακ Ελλύλ, Présence au Monde Moderne. Problèmes de la civilisation post-chrétien [Παρουσία στον Σύγχρονο Κόσμο. Προβλήματα του Μεταχριστιανικού Πολιτισμού], δώρο-έκπληξη ενός καλού φίλου.

Να σημειώσουμε ότι αυτό το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν από 72 χρόνια, το πολύ μακρινό πια 1948, δηλαδή 8 χρόνια πριν από το παρόμοιου προβληματισμού βιβλίο του Γκύντερ Άντερς, Η Απαρχαίωση του Ανθρώπου (1956) και 19 χρόνια πριν από το Η Κοινωνία του Θεάματος (1967), του Γκυ Ντεμπόρ. Οι επιμέρους τίτλοι είναι δικοί μου. Θα ακολουθήσει σχετικά σύντομα ένα δεύτερο μέρος από το ίδιο βιβλίο, όπου ο Ελλύλ εξετάζει τη θέση των διανοούμενων σε αυτές τις συνθήκες. 

Ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει σήμερα παρά φαινομενικότητες

«(…) Στο πεδίο της πνευματικής ζωής, το κεφαλαιώδες γεγονός του καιρού μας είναι ένα είδος άρνησης, ασυνείδητης αλλά γενικευμένης, να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει. Αρνούμαστε να δούμε τον εαυτό μας μέσα στην πραγματική κατάσταση, στην οποία τον θέτει ο κόσμος. Αρνούμαστε να δούμε τι είναι αυτό που συγκροτεί πραγματικά τον κόσμο μας. Αυτό ισχύει κατά κύριο λόγο για τους διανοούμενους, όμως ισχύει επίσης για όλους τους σημερινούς ανθρώπους και για τον ίδιο τον πολιτισμό μας. Έχει κανείς την εντύπωση ότι έχει τεθεί σε λειτουργία μια τεράστια μηχανή, για να παρεμποδίζει τον σημερινό άνθρωπο να αποκτήσει συνείδηση και για να τον ωθεί σε μια ασυνείδητη άρνηση, ή σε μια φυγή προς το εξωπραγματικό.

Το δραματικό χαρακτηριστικό της εποχής μας σε αυτό τον τομέα είναι ότι ο άνθρωπος δεν συλλαμβάνει τίποτε άλλο παρά φαινομενικότητες (apparences), πιστεύει στις φαινομενικότητες, ζει μέσα στο φαινομενικό και πεθαίνει για το φαίνεσθαι. Έτσι, η πραγματικότητα εξαφανίζεται —τόσο η πραγματικότητα του ίδιου του ανθρώπου, όσο και η πραγματικότητα των γεγονότων που τον περιβάλλουν.

     Σημειώστε βέβαια ότι εδώ δεν ασχολούμαι με το φιλοσοφικό πρόβλημα περί φαινομενικότητας και πραγματικότητας, δηλαδή δεν με ενδιαφέρει να μάθουμε αν π.χ. η ύλη είναι πραγματική, αν όλα είναι μια ψευδαίσθηση, αν ο άνθρωπος μπορεί να συλλάβει την πραγματικότητα, κ.λπ.

Ο άνθρωπος του 20ού αιώνα αμφιταλαντεύεται ασταμάτητα ανάμεσα στο φαινόμενο και στον εξηγητικό μύθο, δηλαδή ανάμεσα σε δυο ακραίες και αντιτιθέμενες φαινομενικότητες —και μπορούμε να πούμε, πως είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο σε όλη του την ιστορία. Κινείται αέναα μέσα στο φαινομενικό, δηλαδή στην εξωτερική παρουσίαση του γεγονότος.

Τα καλύτερα θύματα της Προπαγάνδας

Πριν από έξι δεκαετίες, το  1962, εκδόθηκε το σημαντικό βιβλίο τού αγαπητού μας Ζακ Ελλύλ Propagandes, στό οποίο ανέλυε διεξοδικά την προπαγάνδα ως ένα ευρύ και αναπόσπαστο φαινόμενο των σύγχρονων τεχνολογικών κοινωνιών μας. Εκεί λοιπόν, σκιαγραφούσε με εξαιρετικά οξυδερκή τρόπο τον τύπο ανθρώπου που είναι ο περισσότερο ευάλωτος στην προπαγάνδα, δηλαδή τον άνθρωπο που υποκύπτει ευκολότερα στη σαγήνη της και μάλιστα την έχει κυριολεκτικά ανάγκη για να επιβεβαιώνει την ύπαρξή του.

Να σημειώσουμε εδώ, σαν ένα τίτλο τιμής του, ότι ήταν ένα από τα λίγα βιβλία που δεν προπηλάκισαν στα χρόνια τους οι καταστασιακοί, απεναντίας δανείστηκαν από αυτό (μεταφέροντάς την στη δική τους έννοια του «θεάματος»)  την ιδέα ότι η προπαγάνδα λειτουργεί σαν ενός είδους αναλγητικό, που ενώ ανακουφίζει από τα συμπτώματα, επιδεινώνει την ίδια την ασθένεια.

Τρία είναι λοιπόν, σύμφωνα με την ανάλυση του Ελλύλ, τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που είναι τα καλύτερα θύματα της προπαγάνδας, οι καλύτεροι πελάτες της θα λέγαμε. Είναι οι άνθρωποι που:

1. Απορροφούν καθημερινά, και μάλιστα το απολαμβάνουν, ένα μέγιστο ποσό «πληροφοριών», οι οποίες είναι από δεύτερο χέρι και είναι κατά βάση αδύνατο να επαληθευτούν.
   
2. Το μεγάλο πάθος και ζωτική ανάγκη τους είναι να έχουν γνώμη, και να τη διατυμπανίζουν, για κάθε «σπουδαίο ζήτημα» της εποχής μας.
3. Θεωρούν ότι, οι ίδιοι, είναι απολύτως ικανοί να «κρίνουν τα πράγματα από μόνοι τους» και πως η προπαγάνδα δεν τους «πιάνει».

Πολύ σωστά ο Ελλύλ κατονόμαζε αυτό τον τύπο ανθρώπου: είναι ο σύγχρονος επαρμένος διανοούμενος, ο οποίος «αρέσκεται να κρίνει αφ’ υψηλού τον κόσμο» ενώ στην πραγματικότητα «ενστερνίζεται τα στερεότυπα της υπάρχουσας κοινωνίας, ακόμη κι αν την αντιστρατεύεται πολιτικά». 

 

«Παρ’ όλο που είναι γεγονός», τόνιζε ο Ελλύλ, «ότι ένα γερό μυαλό, μια ευρεία παιδεία, μια σταθερή εξάσκηση των κριτικών ικανοτήτων καθώς και μια καλή αντικειμενική πληροφόρηση αποτελούν πάντοτε ένα από τα καλύτερα όπλα κατά της προπαγάνδας», αυτοί οι επαρμένοι διανοούμενοι, που τα διαθέτουν όλα αυτά, είναι «οι περισσότερο τρωτοί στην προπαγάνδα ακριβώς επειδή είναι πεπεισμένοι για την ανωτερότητά τους».

Πρέπει ωστόσο να παρατηρήσουμε το εξής, «επικαιροποιώντας» κατά κάποιο τρόπο εκείνες τις λαμπρές επισημάνσεις του Ελλύλ.

Η σημερινή κατάσταση, ειδικά στο πεδίο των social media,  όχι απλώς τον επιβεβαιώνει, αλλά θα πρέπει επιπλέον να ιδωθεί ως εκδήλωση μιας τάσης του συστήματος να μετατρέψει ολόκληρο σχεδόν τον πληθυσμό σε τέτοιας λογής ξιπασμένους (αν και συχνά με μάσκα ταπεινοφροσύνης) διανοούμενους.

 

Ποιο είναι πράγματι το καθημερινό πνευματικό διαιτολόγιο που σερβίρεται στον σημερινό στοιχειωδώς μορφωμένο άνθρωπο; Κατανάλωση τόνων κάθε λογής πληροφορίας, μανία να έχεις γνώμη για όλα, να σχολιάζεις και να πετάς εξυπνακίστικα σχόλια για τα πάντα, και φυσικά η ματαιόδοξη βέβαιότητα ότι «σιγά μη δεν μπορώ ΕΓΩ να κρίνω, μα ΕΓΩ δεν τρώω κουτόχορτο σαν τους άλλους»!

 

Σημείωση: σχετικά με το θέμα, δείτε επίσης εδώ και εδώ.