 | ||
| Άμπρα κατάμπρα, αξία ενσωματώσου! |
Όπως είδαμε, οι εργαλειακές και ουσιοκρατικές αναλύσεις του χρήματος και της αξίας εδράζονται σε μια σειρά συγχύσεων, που οφείλονται σε μια πραγμοποιημένη, ή αν θέλετε μαγεμένη, αντίληψη του κοινωνικού δεσμού που υφαίνει το χρήμα και η αξία. Αυτές οι αναλύσεις παράγουν επιπλέον σύγχυση, κυρίως στο βαθμό που, άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο, θεωρούν την ανταλλαγή σαν επιφαινόμενο της εργασίας. Έτσι, μια κριτική της αξίας που στηρίζεται σε τέτοιου τύπου αναλύσεις, αφ' ενός χάνει την ουσιαστικά κοινωνική δραστηριότητα που κρύβεται πίσω από το πέπλο της αξίας και αφ' ετέρου οδηγείται στην ιδέα ότι η κρίση του κεφαλαίου έχει να
κάνει με μια μείωση του ποσοστού της «ενσωματωμένης υπεραξίας» εξαιτίας, υπότιθεται, της
επιταχυνόμενης εκμηχάνισης της παραγωγής.
Τα πράγματα γίνονται ακόμα χειρότερα όταν αυτή η ψευδής κριτική της αξίας καταλήγει να παρουσιάζει την
εκτεχνίκευση, και ειδικά στις πιο σύγχρονες μορφές της της ηλεκτρονικής
αυτοματοποίησης, σαν ένα είδος «υποκειμένου» της κοινωνικής χειραφέτησης στη
θέση του απωλεσθέντος προλεταριάτου −αφού, όπως ισχυρίζεται, ο
καλπασμός της Τεχνικής όχι μόνο ρίχνει σε βαθιά κρίση την «αξιοποίηση της
αξίας» αλλά και συντελεί στην απελευθερωτική «κατάργηση της εργασίας»!
Θεωρώντας κρίσιμη την απομάγευση της σκέψης μας γύρω από αυτό το θέμα, παρουσιάζουμε τώρα απόσπασμα από ένα κείμενο του Φρανσουά Φουρκέ. - Σημ. HS.
*
Τι ονομάζουμε αξία;
Εάν «αξία» είναι το όνομα που έχουμε δώσει
στο μέτρο του πλούτου, τότε είναι παράλογο να μιλάμε για «μέτρο της Αξίας». Εφόσον η Αξία είναι μέτρο, δεν έχει και η
ίδια μέτρο −όπως το μήκος δεν έχει μήκος και το βάρος δεν έχει βάρος.
Μπορούμε να μετρήσουμε το μήκος ενός λιβαδιού, ή την αξία ενός εμπορεύματος,
αλλά δεν γίνεται να μετρήσουμε το μήκος του μήκους, ούτε την αξία της αξίας.
Επομένως η έκφραση «μέτρο της αξίας» είναι παράλογη. Όταν μιλάμε για «μέτρο της
αξίας» χωρίς να καταλαβαίνουμε ότι με αυτό τον τρόπο μετατρέπουμε στο μυαλό μας
την αξία σε ουσία, τότε καταλήγουμε να την συγχέουμε με την πραγματικότητα την
οποία μετράει, δηλαδή τον πλούτο.
Αυτή η σύγχυση δεν είναι συμπτωματική. Πάνω σε
αυτήν θεμελιώνεται η πολιτική οικονομία από τον καιρό του Άνταμ Σμιθ. Άλλωστε ο
Σμιθ ήταν μάστορας στο να θολώνει τα πράγματα: έχοντας προηγουμένως δηλώσει,
ότι «η εργασία είναι το πραγματικό μέτρο της αξίας», στην αμέσως επόμενη φράση
μιλάει για «αξία της εργασίας» −δηλαδή για … το μέτρο του πραγματικού μέτρου
του μέτρου … τίνος πράγματος; Του πλούτου ασφαλώς! (Ο Πλούτος των Εθνών, βιβλίο
Ι, κεφ. 5).
Εκείνο που, απεναντίας, δεν είναι παράλογο,
είναι ο καθορισμός μιας μονάδας μέτρησης, ο καθορισμός της γλώσσας αυτής της
μονάδας. Το βάρος εκφράζεται με γραμμάρια, το εμβαδόν με μέτρα, κ.ο.κ. Η μονάδα είναι προϊόν κοινωνικής σύμβασης. Ποια
είναι η μονάδα της αξίας; Όπως μαρτυρούν τα γραπτά του Γουίλιαμ Πέτυ, του
Τυργκό και του Σμιθ, πάνω σ’ αυτό το πρόβλημα έσπαγαν το κεφάλι τους οι παλιοί
οικονομολόγοι.
Αξία και
τιμή
Οι λεγόμενοι εθνικοί λογαριασμοί δεν
κατατρύχονται από τέτοιας λογής μεταφυσικά προβλήματα σχετικά με τη φύση της
αξίας και τη μονάδα μέτρησής της. Ονομάζουν «τιμές» αυτό που ονομάσαμε παραπάνω
«αξία» και μετρούν ή λογαριάζουν (δηλαδή καταγράφουν με μορφή λογαριασμών) τις
τιμές που αναγράφονται στα κοινωνικά και εμπορικά τιμολόγια, στους
τιμοκαταλόγους, στα λογιστικά και τους ισολογισμούς των επιχειρήσεων και των
υπουργείων, κ.λπ. Οι εθνικοί λογαριασμοί έχουν στη διάθεσή τους μια μονάδα
μέτρησης, αυτή που σχετίζεται με κάθε νόμισμα −το φράγκο, το δολάριο, κ.τ.τ.
Παλιότερα μετρούσαμε σε λίβρες, μια μονάδα μέτρησης που με τη σειρά της
μετριόταν με βάση μια μονάδα βάρους, αφού κάθε καινούργια μονάδα μέτρησης
στηρίζεται πάνω σε ένα προϋπάρχον σύστημα μέτρησης: π.χ. το τζάουλ ή το κιλό
είναι συνδυασμοί μιας μονάδας βάρους με μια μονάδα μήκους.
Οι κλασσικοί οικονομολόγοι αναρωτιόντουσαν
κατά πόσο το νόμισμα αποτελεί μια λειτουργική μονάδα μέτρησης. Κι αυτό, επειδή
διαπίστωναν ότι το νόμισμα έχει τη μορφή ενός μεταλλικού εμπορεύματος και
επομένως, όπως κάθε εμπόρευμα, υφίσταται διακυμάνσεις. Έτσι, ο Πέτυ και ο Σμιθ
βάλθηκαν να βρουν μια ακλόνητη μονάδα μέτρησης της αξίας και φαντάστηκαν ότι τη
βρήκαν, ο μεν πρώτος στη γη και την εργασία, ο δε δεύτερος στην εργασία. Επειδή
όμως ο Σμιθ πίστευε πως η «αξία της εργασίας» βρίσκεται στα μέσα συντήρησης του
εργαζόμενου, δηλαδή σε αυτά που έχει ανάγκη για να επιβιώνει, αναγκάστηκε να οδηγηθεί σε μια άλλη μονάδα μέτρησης και η σκέψη του έγινε θρύψαλα, μιας και δεν είχε
πού να στηριχτεί.
Αξία και
χρόνος εργασίας
Καθώς δεν μπορεί να μετρηθεί η επιδεξιότητα
της εργασίας, δηλαδή αυτό που διαφοροποιεί μια πιο εξειδικευμένη εργασία από
μια λιγότερο εξειδικευμένη, οι κλασσικοί οικονομολόγοι έθεσαν το αξίωμα ότι η εξειδικευμένη εργασία δεν
είναι παρά ένα πολλαπλάσιο της υποτιθέμενα «απλής εργασίας». Με βάση αυτή την αξιωματική αναγωγή
ορίστηκε μια συμβατική μονάδα μέτρησης: ο χρόνος
εργασίας −ένας αριθμός που μπορεί αντικειμενικά να διαιρείται, να
υπολογίζεται και να αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ εργαζομένων και
εργοδοτών. Έτσι η συμβατική μέτρηση του πλούτου με βάση τον εργάσιμο χρόνο έγινε
μέρος της καθημερινής ζωής: λέμε λ.χ. ότι «εκατομμύρια ώρες εργασίας χάθηκαν με
τις απεργίες», ή «κερδήθηκαν χάρη στην τάδε τεχνική εφεύρεση».
Ο Πέτυ ήταν ο πρώτος που έκανε την εργασία
εργαλείο μέτρησης του πλούτου/δύναμης στο πλαίσιο μιας ευρωπαϊκής σύγκρισης −αυτός ήταν άλλωστε ο σκοπός της αριθμητικής
πολιτικής.
Δυνητική
ή πλασματική και ενεργός ή πραγματική αξία
Ως μέτρο του πλούτου, η αξία μετράει μια
ορισμένη ποσότητα αντικειμένων που υπάρχουν στο χώρο μέσα σε δεδομένη μια
χρονική στιγμή. Σε ό,τι αφορά το εμπόρευμα, το κάθε συγκεκριμένο εμπόρευμα, η
εκτίμηση της αξίας του γίνεται κατά την πώλησή
του, δηλαδή αφότου έχει παραχθεί.
Με βάση τι παράχθηκε; Παράχθηκε με βάση τον υπολογισμό μιας πιθανότητας: «Πόσο θα αξίζει κατά την πώλησή του;». Ο υπολογισμός αυτής της
πιθανότητας εμπεριέχει τον υπολογισμό ενός ορισμένου κόστους παραγωγής του
εμπορεύματος −δηλαδή την ποσότητα της εργασίας (ζωντανής ή παγιωμένης στα
παραγωγικά μέσα) που χρειάστηκε για να παραχθεί, συν ένα μέσο κέρδος κατά την
ίδια την παραγωγή του.
Έτσι, το εμπόρευμα έχει δυο αξίες: την αξία που έχει υπολογιστεί πιθανολογικά κατά την παραγωγή του και την αξία που ορίζεται πραγματικά κατά την
πώλησή του.
Ονομάζω λοιπόν (1) δυνητική [ή πλασματική] αξία την αξία που υπολογίζεται κατά τη στιγμή της
παραγωγής του εμπορεύματος, και την οποία (οι ουσιοκράτες) λένε
«ενσωματωμένη» αξία, ή, όπως θα έλεγε ο Ρικάρντο, αξία που «έχει
πραγματωθεί» ή «προσδιοριστεί μέσα σε ένα εμπόρευμα», και (2) ενεργό [ή πραγματική] αξία την αξία, η οποία καθορίζεται
κατά την πώληση του εμπορεύματος και η οποία ισούται με την τιμή του.
Αντίθετα απ’ ό,τι δείχνουν τα φαινόμενα, η
αξία που υποτίθεται ότι είναι «ενσωματωμένη» και «έχει πραγματωθεί μέσα» σε ένα
εμπόρευμα, είναι εντελώς φανταστική.
Είναι μια αξία, την οποία πιθανολογεί
κανείς και αναμένει, δηλαδή μια αξία
που υπολογιστεί εκ των προτέρων ως πιθανή
αξία −είναι το αντικείμενο του οικονομικού υπολογισμού και γι’ αυτό την ονομάζω
δυνητική ή πλασματική.
Πραγματική
αξία είναι μόνο η ενεργός αξία και μοναδική πραγματικότητα της αξίας αυτής
είναι η χρηματική τιμή της. Θα εξηγήσω τώρα γιατί.
Η αξία δεν
είναι πράγμα αλλά σχέση
Ας κάνουμε μια σύγκριση με τη δύναμη. Όταν
μιλάμε για «δύναμη», έχουμε κατά νου κάτι το καθαρά δυναμικό, δυνητικό. Όταν π.χ.
λέμε ότι «το τάδε έθνος είναι πολύ δυνατό», εννούμε ότι έχει μέσα του μεγάλη
δύναμη με την έννοια ότι το θεωρούμε ικανό να νικήσει τους αντιπάλους του σε
περίπτωση πολέμου. Εδώ ακριβώς βρίσκεται όλο το πρόβλημα: η «δύναμη» ενός
έθνους μετράει μεν αυτό που θα μπορούσε
να κάνει σε περίπτωση πολέμου, αλλά το αν θα το κάνει αυτό ή όχι είναι εντελώς
άλλο ζήτημα! Η πραγματική δύναμη έχει
να κάνει με αυτό που μπορεί (δηλαδή αξίζει) στην
πράξη, εδώ και τώρα, μέσα στη δράση να κάνει κάποιος και όχι στο τι θα
μπορούσε να κάνει αλλού και άλλοτε. Η πόλεμος είναι η στιγμή της αλήθειας των
εκτιμήσεων σχετικά με τη δύναμη των κρατών. Η Γαλλία λ.χ. θεωρούνται μεγάλη
δύναμη πριν από τον Β’ παγκόσμιο πολεμο, αλλά κατέρρευσε σαν τραπουλόχαρτο το
1940.
Ένα ακόμα παράδειγμα: Συνηθίζουμε να μετράμε
σε πόντους τη σχετική αξία κάθε πιονιού στο σκάκι. Πρόκειται για μια συμβατική
ένδειξη, που διευκολύνει τους υπολογισμούς, ειδικά τη στιγμή που ο παίκτης
δέχεται ν’ ανταλλάξει το πιόνι του με ένα του αντιπάλου. Όμως αυτό που αξίζει πραγματικά ένα πιόνι, μας το λέει η θέση
που έχει πάνω στη σκιακιέρα εδώ και τώρα,
μέσα στο παιχνίδι. Ένας πύργος περικυκλωμένος από μια σειρά από πιόνια, δεν
αξίζει τίποτα. Η αξία του είναι καθαρά δυνητική. Αν δεν απελευθερώσουμε το
πεδίο δράσης του μέσα στο παιχνίδι, τότε δεν θα έχει ποτέ την ευκαιρία να
εκδιπλώσει τη δυνητική του αξία. Αντίστροφα, ένα στρατιωτάκι, που θεωρητικά δεν
αξίζει και πολλά, μπορεί σε μια συγκεκριμένη στιγμή να αξίζει πολύ περισσότερο
κι από την ίδια τη βασίλισσα.
Η αξία-εργασία του εμπορεύματος, η αξία ως
«εργασία ενσωματωμένη στο εμπόρευμα», δεν είναι περισσότερο πραγματική απ’ ό,τι
λόγου χάρη η δύναμη ενός έθνους πριν από τον πόλεμο, ή ενός πιονιού στο σκάκι πριν από το παιχνίδι. Η μόνη πραγματική αξία είναι η ενεργός αξία
και αυτή η αξία δεν είναι ένα πράγμα αλλά μια σχέση και τίποτε άλλο. Η πώληση είναι για την αξία του εμπορεύματος
ό,τι και το παιχνίδι για την αξία ενός πιονιού. (...)
Φρανσουά Φουρκέ, Richesse et Puissance. Une
génèalogie de la valeur
| Πλούτος και Ισχύς. Μια γενεαλογία της Αξίας.
(1989,
β΄έκδοση 2002)
