Πώς επινόησαν την λεγόμενη οικονομική "αξία" | Αξία, Χρήμα, Μαγεία -7

Αλβέρτος ο Μέγας
(1193-1280)

Είδαμε τα κακοπαθήματα της εργαλειακής και ουσιοκρατικής αντίληψης του χρήματος και της αξίας. Αυτό που έχει τώρα μεγάλο ενδιαφέρον είναι να δούμε πώς προέκυψε ιστορικά αυτή η μαγεμένη αντίληψη.

 

Θα εξετάσουμε λοιπόν εδώ, με τη βοήθεια ενός άρθρου του μελετητή της μεσαιωνικής ιστορίας Sylvain Piron, το πώς αντιλαμβανόταν τη χρηματική ανταλλαγή ο Αριστοτέλης και πώς τον παρερμήνευσε ο Αλβέρτος ο Μέγας. Νομίζουμε ότι οι αναγνώστες μας θα αντιληφθούν αμέσως τις πολλαπλές συνέπειες αυτής της παρερμηνείας, συνέπειες που δεν άφησαν άθικτο ούτε το επαναστατικό στρατόπεδο - ίσα ίσα.  

 

Συγκεκριμένα, θα δούμε ότι αυτή η παρερμηνεία αποτέλεσε καρπό μιας βαθιάς μεταλλαγής στον τρόπο με τον οποίο ο δυτικός άνθρωπος αντιλαμβανόταν το νόημα της ανθρώπινης δραστηριότητας μέσα στον κόσμο. Πράγματι, η ιδέα μιας αξίας (valor) που υποτίθεται είτε ότι "ενυπάρχει" στα προϊόντα καθεαυτά ("αξία χρήσης"), είτε ότι "ενσωματώνεται" σε αυτά δια της αφηρημένης εργασίας ("ανταλλακτική αξία"), εδραιώθηκε μέσα από μια μεταλλαγή η οποία προσέδωσε οντολογική προτεραιότητα στη σχέση προς τα πράγματα έναντι του κοινωνικού δεσμού.

 

Να σημειώσουμε ότι η μετάφραση των αποσπασμάτων είναι δική μας και ότι τα κεφάλαια και οι τίτλοι των κεφαλαίων στην ανάρτηση δεν αντιστοιχούν σε αυτά του κειμένου. Μέσα σε αγκύλες κάποιες δικές μας επεξηγήσεις. - Σημ. HS.

 

* 

«Γύρω στο έτος 1000, στη Δύση κάτι άλλαξε στις σχέσεις των ανθρώπων με τον υλικό κόσμο∙ κάτι που δεν είναι εύκολο να περιγραφεί. Μια λεξιγραφική προσέγγιση μπορεί ωστόσο να συνδράμει στη διαύγασή του. Ανάμεσα στον 11^ο και το 12^ο αιώνα το λεξιλόγιο των οικονομικών πρακτικών τροποποιήθηκε βαθύτατα. Ορισμένοι λατινικοί όροι πέφτουν σε αχρηστία, σε άλλους αλλάζει σημαντικά το νόημα, ενώ εμφανίζεται και ένα πλήθος νεολογισμών. Δεν πρόκειται μόνο για τεχνικούς όρους, οι οποίοι άλλωστε αφθονούν κυρίως για να περιγράψουν τους αναρίθμητους τύπους των μεσαιωνικών φοροεισπρακτικών πρακτικών. Πρόκειται εξίσου για θεμελιώδεις έννοιες, οι οποίες περιγράφουν και χαρακτηρίζουν τις κύριες οικονομικές δραστηριότητες, με πρώτη-πρώτη την έννοια της Αξίας.

Η λατινική λέξη valor [αξία] απουσιάζει από το λεξιλόγιο των κλασικών λατινικών και εμφανίζεται γύρω στο δεύτερο μισό του 11^ου αιώνα από διάφορες πλευρές και σε διαφορετικούς τόπους της λατινικής Δύσης. Παρόμοια, γύρω στο 1100 εμφανίζεται η παραπλήσια έννοια ‘‘κόστος’’ (ως constamentum ή constamen αρχικά, και αργότερα cust ή cost).  (...)

Αυτή η λεξιλογική ανανέωση είναι τέτοιας ευρύτητας, ώστε δύσκολα θα μπορούσαμε να μην τη θεωρήσουμε σαν ένδειξη ενός πολύ ευρύτερου συμβάντος. Σύμφωνα με τη δική μου υπόθεση, εκφράζει μια κρυμμένη διάσταση ενός μετασχηματισμού που συνέβη στο έτος 1000 και δεν αφορούσε απλώς την κοινωνική οργάνωση αλλά ένα πολύ βαθύτερο επίπεδο, το οποίο έχει να κάνει με το πώς εκείνοι που προώθησαν αυτή τη μετάλλαξη αντιλαμβάνονταν τον φυσικό κόσμο, την εργασία και τις ανταλλαγές. 

 

Κοντολογίς, ο αναπροσανατολισμός που σημειώθηκε τότε στο σύνολο των δυτικών κοινωνιών, είχε να κάνει με το νόημα της ανθρώπινης δραστηριότητας μέσα στον κόσμο. (...)

Κατά τη γνώμη μου, οι σημαντικότερες λεξιλογικές ανατροπές δεν ήταν αυτές που περιέγραφαν τις νέες πραγματικότητες, αλλά μάλλον εκείνες που υποδήλωσαν ένα μετασχηματισμό των βασικών κατηγοριών εκφράζοντας ένα καινούργιο τρόπο αναφοράς προς τον φυσικό κόσμο και τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Το χριστιανικό λεξιλόγιο προσέλαβε σιγά-σιγά αυτές τις έννοιες, κυρίως κατά τη διάρκεια του 13^ου αιώνα, είτε ενσωματώνοντάς τις άμεσα, είτε μέσα από την προσπάθειά του να μεταφράσει όρους της καθομιλουμένης στις κατηγορίες των κλασικών λατινικών. (...)

Αριστοτέλης και Αλβέρτος ο Μέγας

Αναφορικά με αυτό το ζήτημα, η ανάγνωση του βιβλίου Ε' από τα Ηθικά Νικομάχεια και των μεταφράσεών του είναι αποκαλυπτική, διότι αυτό το ελληνικό κείμενο προσέφερε το θεωρητικό πλαίσιο που επέτρεψε την έκφραση μιας προβληματικής εντελώς χαρακτηριστικής του λατινικού μεσαιωνικού κόσμου. 

Η έννοια valor απουσιάζει εντελώς από τη μετάφραση του Robert Grosseteste, η οποία ήταν μια αυστηρώς κατά λέξη μετάφραση. Εκείνος που εισήγαγε τη λέξη valor ήταν ο Αλβέρτος ο Μέγας σε ένα σχόλιό του στην πρώτη έκδοση αυτού του πέμπτου βιβλίου στο λατινικό κόσμο, διαστρεβλώνοντας με αυτό τον τρόπο σημαντικά το κείμενο του Αριστοτέλη. Η παρέμβασή του αυτή σημάδεψε οριστικά τη φιλοσοφική προσέγγιση της αξίας και της ανταλλαγής, τόσο που μπορούμε να πούμε πως εκείνο το πρώτο σχόλιο στα Ηθικά Νικομάχεια αποτέλεσε την πράξη γένεσης της ιστορίας της δυτικής οικονομικής σκέψης.(...)

Πράγματι, οι σελίδες που αφιέρωσε ο Αριστοτέλης στο ζήτημα της δικαιοσύνης στις ανταλλαγές [Ηθικά Νικομάχεια, βιβλίο Ε’, 1133α/19-1133β/18] −σελίδες σκοτεινές και συνάμα γεμάτες νοήματα−, δεν σταμάτησαν ποτέ να διεγείρουν τη σύγχρονη οικονομική σκέψη, από τον Μαρξ και τον Μένγκερ κι ακόμα παραπέρα. Παρ’ όλα αυτά, όλες οι απόπειρες που επιχειρούν να εξηγήσουν τον Αριστοτέλη σε συνάρτηση με την προβληματική της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης, τείνουν να ερμηνεύουν το κείμενο αυτό εισάγοντάς του έννοιες που απουσιάζουν από αυτό. 

 

Ο πρώτος λοιπόν που έκανε αυτή την παρασπονδία ήταν ο Αλβέρτος ο Μέγας στην Κολωνία γύρω στα 1248 με 1250, για να ακολουθήσει όλο το ρεύμα του Σχολαστικισμού και των πνευματικών παραδόσεων που προήλθαν από αυτόν. Έτσι, τα κεφάλαια που το βιβλίο Ε’ των Ηθικών Νικομαχείων αφιέρωνε στο ζήτημα της αμοιβαιότητας, υπηρέτησαν ενδιαφέροντα που δεν ήταν του Αριστοτέλη.

Η αξία ως valor

Μια ανάγνωση που σέβεται τα πνευματικά και θεσμικά συγκείμενα της αρχαίας Αθήνας καθώς και την πρόθεση του Αριστοτέλη, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι εκείνες οι σελίδες δεν έχουν καμιά σχέση με αυτό που ονομάζουμε ‘‘οικονομική σκέψη’’ με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Απεναντίας, πραγματεύονται ένα ηθικό και πολιτικό ζήτημα, που οφείλουμε να το διαβάσουμε με τους δικούς του όρους. 

 

Πράγματι, στις σελίδες αυτές δεν υπάρχει καμιά διερεύνηση των όρων που καθορίζουν την αξία των ανταλλασσόμενων αγαθών και ο λόγος γι' αυτό δεν είναι κάποια σημασιολογική πενία. Ο Αριστοτέλης θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμοποιήσει εκεί τους όρους αξία ή τιμή, τους οποίους χρησιμοποιεί στα Νικομάχεια [π.χ. τέσσερεις φορές στο πρώτο κεφάλαιο του ένατου βιβλίου] και αλλού για να εκφράσει τις διαβαθμίσεις της τιμής με την οποία οφείλουμε να περιβάλλουμε κάποια πρόσωπα, ή ακόμα και υπηρεσίες. Όμως καμία από τις λέξεις που χρησιμοποιεί δεν έχει να κάνει με την έννοια μιας κλίμακας, βάσει της οποίας υποτίθεται ότι θα μπορούσαν να μετρηθούν τα ανταλλασσόμενα αγαθά.

Ας εξετάσουμε με συντομία τον όρο valor. Στα κλασικά λατινικά ήταν σε χρήση διάφορα ουσιαστικά, όπως appretiatio, æstimatio, taxatio, που σήμαιναν πάντοτε μια κοινωνική δραστηριότητα αποτίμησης και ποτέ μια όψη του ίδιου του αποτιμώμενου πράγματος. Ο Émile Benveniste σημειώνει τη μοναδικότητα του όρου pretium στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, δείχνοντας ότι μπορούμε να τον προσεγγίσουμε μόνο μέσω της ρίζας inter-pret. Επομένως, η σημασία του αρχικού όρου ήταν ‘‘αυτό το οποίο συμφωνούν μεταξύ τους οι διάφορες πλευρές’’. (...)

Απεναντίας, ο όρος valor εκφράζει μια εγγενή διάσταση του ίδιου του πράγματος και ορίζει ένα κριτήριο, βάσει του οποίου υποτίθεται ότι μπορούμε να κρίνουμε αν η [χρηματική] τιμή του αντιστοιχεί στην αξία του. (...)

Καταλαβαίνουμε λοιπόν με ποιον τρόπο αυτή η έννοια της αξίας/valor ενός αγαθού υπήρξε το σημασιολογικό εργαλείο, που επέτρεψε την ιδέα μιάς ‘‘οντολογικής προτεραιότητας της σχέσης προς τα πράγματα έναντι του κοινωνικού δεσμού’’ (Λουί Ντυμόν, Homo Æqualis). (...) 

 

Η εμφάνιση του όρου valor μπορεί πράγματι να θεωρηθεί ως το σημάδι μιας πρώτης, αποσπασματικής και ατελούς κίνησης προς αυτή την κατεύθυνση, η οποία έλαβε χώρα κατά τον αναπροσανατολισμό που σημειώθηκε [στη Δύση] κατά το έτος 1000 μ.Χ. (...)

Βέβαια η ιστορία του όρου valor είναι στην πραγματικότητα ακόμα πιο πολύπλοκη, καθώς εμφανίζεται κατά τη διάρκεια του 11^ου αιώνα με διάφορες χρήσεις, που σημαίνουν τόσο την αξία/valor των αγαθών όσο και την αξία/valor των προσώπων. Χρησιμοποιήθηκε επίσης στο εκκλησιαστικό δίκαιο ώστε να διακρίνονται τα ‘‘ανεκτίμητα’’ ιερά αγαθά από τα αγαθά που μπορούν να ‘‘τιμώνται’’, με στόχο την καταπολέμηση του φαινόμενου της σιμωνίας*, και προς τα τέλη του 12^ου αιώνα προκειμένου να αποτρέπεται κάθε μορφή χρηματικής ανταλλαγής που θα απομακρυνόταν από τη ‘‘δίκαιη τιμή’’. 

 

Μόνο από τα μέσα του 13^ου αιώνα και ύστερα ο όρος αξία/valor εμφανίζεται στη φιλοσοφία χάρη στη μελέτη του πέμπτου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων. (...)

Η δίκαιη ανταλλαγή κατά τον Αριστοτέλη

Το αριστοτελικό τετράγωνο

Στο βιβλίο αυτό, ο Αριστοτέλης επιχειρεί να ορίσει τι είναι δίκαιο στις ανταλλαγές. Δεδομένου ότι η ανταλλαγή είναι αυτή που ‘‘συνδέει άρρηκτα τον ένα με τον άλλο’’ [ουκ έσται αλλαγή, ουδέ κοινωνία] και ότι λαμβάνει χώρα μεταξύ ατόμων με διαφορετικά επαγγέλματα, κατά τον Αριστοτέλη δίκαιη ανταλλαγή δεν μπορεί να υπάρξει παρά εφόσον ‘‘αυτά τα άτομα ισωθούν’’ [ἰσασθῆναι]. [Ο Αριστοτέλης φέρνει το παράδειγμα ανταλλαγής μεταξύ ενός οικοδόμου και ενός υποδηματοποιού.] 

 

Από την εποχή του [βυζαντινού] σχολιαστή του Αριστοτέλη, Μιχαήλ του Εφέσιου, κατά τον 11^ο αιώνα, το τετράγωνο που εκφράζει την αριστοτελική αναλογική ισότητα της ανταλλαγής παρασταίνεται με ένα σχήμα [κλικ στην παράπλευρη εικόνα], το οποίο όλες οι γενιές των ερμηνευτών θεωρούσαν καθήκον τους να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν. Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, η ανταλλαγή δεν πρέπει να γίνεται με βάση μια μονάδα του προϊόντος καθενός (ένα σπίτι αντί ενός ζευγαριού παπουτσιών), αλλά σύμφωνα με μια αναλογία η οποία λαμβάνει υπόψη της την αξία των προσώπων εντός της Πόλεως. (...)

Έτσι, οι διαγώνιες ΑΔ και ΒΓ του τετραγώνου δεν εκφράζουν την αξία των προϊόντων, αλλά την αμοιβαία χρεία. Το ζήτημα λοιπόν [για τον Αριστοτέλη], δεν αφορά τη σχέση προς τα πράγματα, αλλά την αναγνώριση της αμοιβαίας χρείας χωρίς την οποία δεν μπορεί να υπάρξει ούτε ανταλλαγή, ούτε κοινότητα. (...)

Με άλλα λόγια, για τον Αριστοτέλη το όλο ζήτημα δεν είναι η μέτρηση της αξίας/valor των πραγμάτων, αλλά η κατασκευή της δίκαιης αναλογίας κατά την ανταλλαγή τους μέσα σε μια σχέση μεταξύ δυο προσώπων. (...)

Με αυτή την έννοια αντιλαμβάνεται το χρήμα/νόμισμα ως ένα συμβατικό υποκατάστατο αυτής της χρείας και καταδικάζει τη ‘‘χρηματιστική’’ ως ένα τερατώδες σφάλμα, το οποίο εκλαμβάνει το μέσον [χρήμα] ως σκοπό. (...)

Η παρερμηνεία του Αλβέρτου

Κατά τη μεσαιωνική πρόσληψη των αριστοτελικών θέσεων συνέβη λοιπόν ένα εννοιολογικό άλμα εξαιτίας ακριβώς της εισαγωγής της έννοιας της αξίας εκεί ακριβώς όπου ο Αριστοτέλης δεν ήθελε ούτε καν να το διανοηθεί! Μέσα από αυτό το άλμα έλαβε χώρα μια μετατόπιση της έννοιας του μέτρου, που έπαψε να σημαίνει ‘‘μέτρο κατά την ανταλλαγή’’ και άρχισε να σημαίνει ‘‘αφηρημένο μέτρο των ανταλλασσόμενων αγαθών’’. Από το σημείο αυτό και έπειτα, η έννοια του δίκαιου στην ανταλλαγή γίνεται κατανοητή μέσω της αφηρημένης αξίας/valor. (...)

Επί της ουσίας, τα Ηθικά Νικομάχεια μελετήθηκαν στα studia και στα universitas, που ήταν εγκατεστημένα στο κέντρο των μεσαιωνικών πόλεων, σε συνάρτηση με ένα κοινωνικό ορίζοντα στον οποίον η χρηματική μεσολάβηση έχει μια θέση εντελώς άλλη από εκείνη που είχε στην ελληνική Πόλιν. (...)

[Ας δούμε πώς συνέβη αυτή η μετατόπιση.] Το 1247, ο Robert Grosseteste, επίσκοπος του Λίνκολν, δημοσίευσε μια πλήρη μετάφραση των Νικομαχείων με ένα σύνολο σχολίων και σημειώσεων. Στην σχεδόν κατά λέξη μετάφρασή του, απέδωσε τον αριστοτελικό όρο χρεία κυρίως ως necessitas (με τον οποίο μεταφράζει και τον όρο ανάγκη), αλλά σε τρεις περιπτώσεις −που αφορούσαν τις φράσεις στις οποίες ο Αριστοτέλης ορίζει τη χρεία ως μέτρον− τον μεταφράζει με τον εντελώς επισφαλή όρο opus, ο οποίος σημαίνει μεν ‘‘έλλειψη’’ και ‘‘ανάγκη’’, όμως συγχέεται και με τον ομώνυμό του όρο που σήμαινε ‘‘τετελεσμένη εργασία’’, ‘‘έργο’’. (...)

Βέβαια, σε μια ανώνυμη αναθεώρηση εκείνης της μετάφρασης το 1260 αυτό το σφάλμα διορθώνεται (το opus αντικαθίσταται με το indigentia), όμως ο Αλβέρτος ο Μέγας −[που δεν ήταν κάποιος μοναχικός σταχαστής, αλλά] επιφορτισμένος με την οργάνωση ενός κέντρου προωθημένων μελετών στο δομινικανό studium της Κολωνίας− προσέλαβε τα Ηθικά Νικομάχεια στηριζόμενος σε εκείνη την πρώτη, επισφαλή απόδοση. Έτσι, εκείνη η πρώτη μελέτη των Νικομαχείων, που ολοκληρώθηκε γύρω στο 1250, προσανατόλισε μόνιμα την πρόσληψη αυτού του έργου τόσο πάνω στο συγκεκριμένο θέμα όσο και σε μια σειρά άλλων. (...)

Πράγματι, ο Αλβέρτος δεν μπόρεσε να αντιληφθεί το παιχνίδι ανάμεσα στις δυο σημασίες του όρου opus και έτσι κατανόησε την αριστοτελική ιδέα της χρείας ως μέτρου αποκλειστικά με την έννοια opus/τετελεσμένη εργασία. Όμως αυτή η παρανόηση, αντί να του δυσκολέψει ακόμα περισσότερο την κατανόηση ενός κειμένου έτσι κι αλλιώς δύσκολου, του επέτρεψε απεναντίας να επεξεργαστεί μια καινούργια κοινωνική φιλοσοφία που δεν είχε παρά ελάχιστη σχέση με αυτή του Αριστοτέλη. (...)

Πώς η αξία "έδεσε" με την εργασία

Πράγματι, από την πρώτη κιόλας στιγμή, όταν δηλαδή  καταγίνεται ακόμα με την έκθεση του προβλήματος ["τι είναι δίκαιη ανταλλαγή"], ο Αλβέρτος παρουσιάζει την αριστοτελική θεματική της αναλογικής ισότητας με ένα εντελώς άλλο τρόπο από το πώς την έβλεπε ο Αριστοτέλης: την παρουσιάζει σαν ζήτημα εξίσωσης της αξίας/valor των εργασιών καθενός από τους συναλλασσόμενους. Το όλο θέμα της δίκαιης ανταλλαγής γίνεται σε αυτόν ζήτημα ανταλλαγής πραγμάτων ‘‘ίσης αξίας’’ (Super Ethica, V, 7). (...)

Θεωρεί δηλαδή, ότι η ανταλλαγή δεν μπορεί να είναι δίκαιη, ισωτική, παρά μόνο σε συνάρτηση με ένα εγγενές μέτρο της αξίας/valor των προϊόντων, τα οποία με αυτό τον τρόπο μετασχηματίζονται σε εμπορεύματα −δηλαδή σε προϊόντα που δεν έχουν να κάνουν με την αμοιβαία χρεία, αλλά διατίθενται προς πώληση και απαιτούν να ανταλλαχθούν στη βάση της αξίας/valor τους σύμφωνα με ένα κοινωνικό μέτρο εξωτερικό από την αμοιβαιότητα.

Ενώ ο Αριστοτέλης κατασκεύασε το περίφημο τετράγωνό του εξισώνοντας τις διαγώνιες ΑΔ και ΒΓ [δηλαδή οικοδόμος/παπούτσι = υποδηματοποιός/σπίτι, με άλλα λόγια: αμοιβαιότητα της χρείας] σύμφωνα με ένα μέτρο εσωτερικό της ανταλλαγής, ο Αλβέρτος, με τρόπο αληθινά αξιοσημείωτο, αλλάζει το νόημα του τετραγώνου υιοθετώντας έναν άλλο τρόπο κατασκευής του! 

Συγκεκριμένα, θεωρεί ότι για να επιτευχθεί η δίκαιη-ισωτική ανταλλαγή πρέπει πρώτα να εξισωθούν αναλογικά οι πλευρές ΑΓ και ΒΔ, οι οποίες εκφράζουν τη σχέση καθενός προς τη δική του εργασία, προς το δικό του έργο ή προϊόν  [δηλαδή οικοδόμος/σπίτι = υποδηματοποιός/παπούτσι, με άλλα λόγια: το opus/εργασία του ενός με το  opus/εργασία του άλλου]. (...)

Αυτή η φαινομενικά ανώδυνη διαφοροποίηση του Αλβέρτου σε σχέση με τον Αριστοτέλη εκφράζει στην πραγματικότητα μια διαφορετική αντίληψη της ανταλλαγής, την κατανόηση της ανταλλαγής με βάση την αξία/valor. Σύμφωνα με αυτήν, για να υπάρξει δίκαιη-ίση ανταλλαγή δεν πρέπει να εξισωθούν αναλογικά τα πρόσωπα αλλά οι εργασίες τους, τα προϊόντα της εργασίας τους. Από αυτές τις σελίδες του Αλβέρτου λοιπόν, απουσιάζει τελείως η αριστοτελική έννοια της αμοιβαίας χρείας και στη θέση της προβάλλει η ιδέα της δίκαιης αμοιβής των παραγωγικών εργασιών. (...)

Μέσα από αυτή την παρερμηνεία του, ο Αλβέρτος εισάγει μια καινούργια διάσταση, η οποία απουσίαζε εντελώς από το κείμενο του Αριστοτέλη και η οποία αντιστοιχεί σε ένα από τα πιο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του [δυτικού] μεσαιωνικού πολιτισμού: την αξίωση της προσπάθειας, της εργασίας. (...)

Στον Αλβέρτο χρωστάμε επομένως την πρώτη φιλοσοφική διατύπωση της οικονομικής έννοιας της αξίας ως valor. Δεν πρόκειται βέβαια για μια ‘‘θεωρία της αξίας’’ με την έννοια που την αντιλαμβάνεται η σύγχρονη οικονομική σκέψη, αλλά για τον ορισμό της διάστασης εκείνης μέσω της οποίας τα πράγματα μπορούν να γίνουν αντιληπτά σύμφωνα με μια συγκεκριμένη οπτική γωνία, σύμφωνα με ένα ‘‘συμβεβηκός’’, για να χρησιμοποιήσουμε μια αριστοτελική ορολογία.

Συγκεκριμένα, αυτό στο οποίο μας καλεί η οπτική του Αλβέρτου, είναι να αναγνωρίσουμε στα πράγματα την εγγενή ιδιότητα να μπορούν να αποτιμηθούν, να έχουν αξία, πριν από κάθε ανταλλαγή! (...)

Αν όμως είναι αναχρονισμός να ψάχνουμε κάποια ‘‘θεωρία της αξίας’’ στον Αλβέρτο, γεγονός είναι ότι έθεσε το πρόβλημα και κατέδειξε τις κοινωνικές συνεπαγωγές του με ένα τρόπο που σφράγισε όλες τις μετέπειτα συζητήσεις.»

Συλβαίν Πιρόν, Ο Αλβέρτος ο Μέγας και η έννοια της αξίας (2010)

* «Σιμωνία», από την περίπτωση του Σίμωνα του Μάγου (βλ. Πράξεις Αποστόλων, 8:9-25), ονομάστηκε η μετάδοση εκκλησιαστικών μυστηρίων ή αξιωμάτων με οικονομικό αντάλλαγμα.

επόμενο >> 

                                     

Μελαγχολία, Σοφία και Ελπίδα στο τέλος ενός Κόσμου

Μελαγχολία, 
Albrecht Duhrer, 1514

«Κάθε εποχή αποβλέπει σε ένα καλύτερο κόσμο. Όσο πιο ζοφερό και μπερδεμένο είναι το παρόν, τόσο βαθύτερος είναι αυτός ο πόθος.

Στο φθινόπωρο του Μεσαίωνα η ζωή κατακλύστηκε από μια σκοτεινή μελαγχολία. Η χαρά της ζωής και η θαρραλέα εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του ανθρώπου, που αντηχούν σε ολόκληρη την περίοδο της Αναγέννησης, μετά βίας ακούγονται στην Βουργουνδία του 15ου αιώνα. Άραγε αυτό σημαίνει πως εκείνη η εποχή ήταν πιο δυστυχισμένη από άλλες; Αυτό συνηθίζουμε να πιστεύουμε. Σε όσα μας μεταφέρει η παράδοση εκείνης της εποχής, από τις μαρτυρίες των χρονογράφων και τους ποιητές έως τα εκκλησιαστικά κηρύγματα, τα θρησκευτικά εγχειρίδια και τις επίσημες πηγές, δεν βρίσκουμε παρά μίσος, έριδες, εγκλήματα, απληστία, βαρβαρότητα και μαύρη δυστυχία. 

Αναρωτιέται λοιπόν κανείς αν η ζωή εκδηλωνόταν τότε μόνο στην άγρια χαρά της έπαρσης, της σκληρότητας και της ασωτείας, Υπήρχε πουθενά χώρος για την απλή χαρά της ζωής; (...)

Είναι αλήθεια οτι κάθε εποχή αφήνει περισσότερα ίχνη από τις συμφορές της παρά από τις χαρές της. Οι δοκιμασίες είναι το υλικό της ιστορίας. Υπάρχει βέβαια και η παράλογη ιδέα, που λέει ότι το ποσό χαράς και ειρήνης στην ανθρώπινη ζωή είναι τελικά το ίδιο σε όλες τις εποχές. 

Είναι βέβαια αλήθεια πως η χαρά του Μεσαίωνα εξακολουθούσε κάπως να αντηχεί και τώρα, στο φθινόπωρό του. Επιζούσε μέσα στο δημοτικό τραγούδι, στην μουσική, σε πίνακες που απεικόνιζαν όμορφα και ειρηνικά τοπία ή γαλήνια πρόσωπα. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, το να εγκωμιαζει η ζωή δεν ήταν της μόδας κατά το 15ο αιώνα  ούτε και θεωρούνταν πρέπον. Το πρέπον ήταν να μιλάει κανείς μόνο για βάσανα και απελπισία. (...) 

Αξίζει πράγματι να σημειώσουμε ότι εκείνη την εποχή η λέξη μελαγχολικός άρχισε να παίρνει μια νέα σημασία. Σε αυτήν, η θλίψη συνδυάστηκε με τη στοχαστική βαθύτητα, λες και σοβαρή πνευματική δουλειά δεν μπορεί να υπάρξει δίχως ψυχική μαυρίλα. (...) 

Ποιοι ήταν εκείνοι που, μέσα στο φθινόπωρο του Μεσαίωνα, μιλούσαν για την εποχή τους γεμάτοι ελπίδα; Δεν ήταν ούτε οι ποιητές, ούτε οι θεολόγοι, ούτε οι κρατικοί αξιωματούχοι και οι αυλικοί, αλλά οι λόγιοι και οι ουμανιστές. Η παλλόμενη αίσθηση ότι ξαναβρήκαν την αρχαία σοφία, ήταν αυτή που τους έκανε να μιλούν με χαρά για την εποχή τους. Επρόκειτο για ένα θρίαμβο στο πεδίο της διάνοιας, της σκέψης. Τα ενθουσιώδη λόγια τους εξέφραζαν περισσότερο τον ενθουσιασμό του λόγιου παρά του ανθρώπου. 

Στις αρχές του 16ου αιώνα αφθονούν πράγματι τα εγκώμια προς το μεγαλείο των καιρών, ωστόσο (και, εδώ, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές οι επιστολές που έγραψε ο Έρασμος γύρω στο 1517) αφορούν σχεδόν αποκλειστικά την αναγέννηση του πνεύματος και δεν είναι διθυραμβικές εκφράσεις μιας χαράς της ζωής με την ευρύτερή της έννοια.»

Johan Huizinga, Το Φθινόπωρο του Μεσαίωνα (1919) 

Σημ. HS.  Τρομερό βιβλίο, περιμένει ακόμα να μεταφραστεί και να κυκλοφορήσει στη γλώσσα μας. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: ο καινοφανης, τότε, και μάλλον παράξενος συνδυασμός της πνευματικής βαθύτητας με μια ψυχική μαυρίλα σφράγισε έκτοτε και τη σχετική αντίληψη για την τέχνη, ότι δηλαδή ο βαθύς καλλιτέχνης δεν μπορεί να είναι παρα ένας άνθρωπος σκοτεινός. 

Όσα γενικότερα επισημαίνει το απόσπασμα που μετέφρασα και παρέθεσα εδώ, νομίζω ότι, τηρουμένων των αναλογιών και της διαφοράς όρων, κάτι μπορούν να μας πουν για το σήμερα. Αν η Αναγέννηση ξεκινάει από μια αναγέννηση του πνεύματος, αξίζει να αναρωτηθούμε : πού έχει άραγε να στραφεί η εποχή μας αναζητώντας μια αναγέννηση;  

Το χαρακτικό του Ντύρερ, που φιλοτέχνησε τρία χρόνια πριν τις επιστολές του Έρασμου, μού φαίνεται ότι αποτυπώνει εκείνη τη «νέα»  σύνδεση μεταξύ μελαγχολίας και σοφίας, που αναφέρει ο Χουιζίνγκα. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αισθάνομαι ότι αποτυπώνει, πιο ειδικά, τη μελαγχολία των «νέων χρόνων», τη δική μας κατά κάποιον τρόπο Μελαγχολία : εργαλεία, αριθμοί και μια κλεψύδρα που μετράει την τρεχάλα του χρόνου, είναι αυτά που περιτριγυρίζουν έκτοτε τη σκεπτόμενη, μελαγχολική ψυχή.

Εξατομίκευση και Σύστημα: στις ρίζες του προβλήματος

Η ζωή σήμερα (21ος αιώνας)

«Συνοπτικά, θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως οι δυτικές κοινωνίες εγκυμονούσαν κατά τη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων δυο επαναστατικές αλλαγές, οι οποίες εξερράγησαν κατά το τέλος του Μεσαίωνα αλλά ωρίμασαν και παγιώθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια των Νέων Χρόνων. 

Η μια αφορούσε το ατομικό πεδίο και η άλλη το συλλογικό. 

Στο πρώτο πεδίο γεννήθηκε το εξατομικευμένο ανθρώπινο υποκείμενο∙ στο δεύτερο, οι οργανώσεις. Αυτή η χρονική σύμπτωση δεν είναι τυχαία. Οφείλεται στην αιτιακή σχέση που αλληλοσυνδέει τα δυο φαινόμενα καθώς και στην ανάδυση και των δυο από ένα διαφορετικό νόημα, που είχε εν τω μεταξύ κατασκευαστεί. Το εγκόσμιο άτομο, το οποίο ξεπροβάλλει από τα φαινομενικώς σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, είχε ήδη οικοδομήσει ψυχή προσανατολισμένη στην τάξη και τον ορθό λόγο, προκειμένου να αναμετρηθεί με τα πράγματα ενός κόσμου που του προτείνεται προς χειραγώγηση, όπως θα υποστηρίξουν οι πατέρες της Μεταρρύθμισης, ιδίως ο Καλβίνος. Αυτοκατανοείται ως η προσωποποίηση της (θεϊκής) βούλησης, η οποία πραγματώνεται στο διηνεκές μέσω της ακαταπόνητης ανθρώπινης δράσης.

Αυτό το εκλεκτό άτομο της δράσης, η κοινωνία έχει υποχρέωση και να το διευκολύνει και να το προστατέψει, χτίζοντας θεσμούς που του επιτρέπουν μεν να δρα ελεύθερα, αλλά ταυτόχρονα το περιορίζουν, ώστε η δράση του να μην γίνεται καταστροφική για την ίδια την κοινωνία.

Μέσα σε αυτό το πνεύμα, η δυτική κρατική γραφειοκρατία εδραιώνεται αργά αλλά σταθερά. Από τη στιγμή που έχει επιλυθεί το πρόβλημα της ομαλής σύζευξης (είτε με πολιτισμικά μέσα, είτε με δομικά) των αυτόνομων ατόμων με τις κοινωνικές οργανώσεις, οι κρατικοί και οι ιδιωτικοί οργανισμοί αναπτύσσονται ανεξαρτήτως των εκάστοτε  απόψεων περί laissez-faire ή κρατικού παρεμβατισμού. Γνωρίζουμε καλά πως αν δεν είχε αυτονομηθεί το άτομο, δεν θα μπορούσε να υπάρξει εργάτης, δηλαδή κάποιος δυνάμενος να διαθέτει ελεύθερα στην αγορά το μόνο πράγμα που κατείχε, την εργατική του δύναμη. Για να υπάρξει όμως εργάτης, έπρεπε προηγουμένως να έχει συσταθεί, αφ’ ενός το συμβόλαιο εργασίας και αφ’ ετέρου να έχει τύχει επεξεργασίας το συγκεκριμένο εργασιακό καθήκον και ο ρόλος που ο εργάτης θα επωμιζόταν.

Το δίκαιο, εμπνεόμενο από το δέον γενέσθαι, το οποίο υπέθαλπαν ως ηθικό πρόταγμα οι νέες κοινωνικές συσπειρώσεις, είχε ήδη προλάβει να θεσπίσει κανόνες προστατευτικούς των εγωτικών συμφερόντων, ούτως ώστε τα τελευταία, χωρίς να συντρίβονται, να οδηγούνται σε συναινέσεις. Ταυτόχρονα, νομιμοποίησε όσες τυπικές εξουσίες πρόβαλαν ως τηρητές αυτών των συναινέσεων. Από την άλλη, οι κοινωνικές πρακτικές είχαν συμβάλει, δια της επαναλήψεώς τους, στην εσωτερίκευση εκ μέρους του ατόμου των απαιτουμένων για τη μη διάρρηξη της συνείδησης των συμβολικών ρυθμίσεων. (...)

 

Κατά τον ίδιο τρόπο, με το να στηρίζεται δηλαδή στο απρόσωπο των κανόνων και να αναζητά τη νομιμοποίησή της από ένα σώμα πολιτών του οποίου κάθε μέλος επεδίωκε το προσωπικό όφελος, οικοδομήθηκε η δυτική αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Στο πολιτικό, όπως και στο κοινωνικό πεδίο, τα άτομα δεν μπορούσαν να ενοποιηθούν και να λειτουργήσουν ως ολότητα, παρά μόνον εξομοιούμενα μ’ έναν γενικό μέσο όρο. (...)

Το δυτικό άτομο είχε συνεπώς ποικιλοτρόπως προετοιμαστεί να υποδυθεί ρόλους, οι οποίοι το εξαφάνιζαν ως πρόσωπο και το συγκροτούσαν ως ορθολογική δεξιότητα για εκτέλεση εργασιακών καθηκόντων.»

Ιωάννα Τσιβάκου, Το οδοιπορικό του εαυτού στον χώρο της εργασίας,

εκδ. ΘΕΜΕΛΙΟ (2000)

Οι Ουρανοί της Αναγέννησης

Α. Μπελεζίνης: Στο ποίημα σας "Σχέδια για δύο εικόνες" αποδίδετε στους δυτικούς ευθύνη για την νοσηρότητα που εμφανίζουν τα σύννεφα  "στο χρώμα και στα σχήματα", υποθέτω όχι μόνο στην ζωγραφική αλλά και στον τρόπο που τα βλέπαμε στην φύση. Στον τελευταίο στίχο ρωτάτε: "Δεν το βλέπετε το σκοτάδι των χειραψιών σας;" Θεωρείτε γενικά νοσηρή την αναγεννησιακή και ευρωπαϊκή ζωγραφική και "σκοτεινά" τα έργα των χεριών και της αφής (χειρ+άπτω) των Δυτικών ;

Ν. Καρούζος: Η αναγέννηση μου φέρνει πάντοτε πλήξη στα εικαστικά της φανερώματα, θυσιάστηκαν εκεί μεγαλοφυΐες. Ο Μεσαίωνας ήτανε διαδικαστικά σκοτεινός, είχε το ομόψυχο φως της κοινότητας, η Αναγέννηση υπήρξε ποιοτικό σκοτάδι. Δεν παραβλέπω την δημιουργική σημασία της, με την αστείρευτη βοήθεια της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, του "ήθους" και του "πνεύματός της" [...] Δεν παραβλέπω την ωθητική της αποτελεσματικότητα για ό,τι προέκυψε τους επόμενους αιώνες-φιλοσοφική λευτεριά, διαλάμπει το άτομο και η επιστημονική συνείδηση αναπτύσσεται σε αλλεπάλληλες εξελίξεις. Αλλά ακριβώς το άτομο τελικά συνιστά το κακό της. Κι αυτό το κακό κυριαρχεί στην τέχνη της και κυρίως στην ζωγραφική της που είναι ολότελα διαιρετική. Γιατί στην Αναγέννηση είναι αλλού η ζωή και είναι αλλού το "απείκασμα". Συνέπεια, η "φιλολογία" (μεγαλοφυών διαστάσεων). Εγκαινιάζοντας την υποκειμενικότητα η Αναγέννηση, έπληξε θανάσιμα το νόημα της θρησκείας, το νόημα του κοινοτικού είναι. Κι αυτά συνέβησαν επειδή ορφάνεψε από πίστη. Βέβαια ο Λούθηρος πήγε να ξεσκατώσει την κατάσταση , πρόταξε την αυθεντικότητα του βιώματος "πίστη", μα ωστόσο έχωσε την Ευρώπη πιο βαθιά μέσα στο βάλτο "άτομο" παρά τις αγνότατες -ίσον κοινοτικές-προθέσεις του. Η καλλιτεχνική πράξη με αφετηρία την αναγέννηση και μέχρι τις ημέρες μας είναι  subjective στον ευρωπαϊκό χώρο. Πρέπει τούτο να το ονομάσουμε αρρώστια. Εγώ τουλάχιστον αισθάνομαι άρρωστος. Δεν είναι μονάχα εικαστικό το ζήτημα.

-------------------------

Το απόσπασμα είναι από συνέντευξη του Νίκου Καρούζου στον Ανδρέα Μπελεζίνη, που δημοσιεύτηκε το 1981 στο περιοδικό Διαβάζω.

Μιας και πολλοί φίλοι μας επιμένουν ακόμη στη μαγική υπόθεση που λέει πως η ανθρώπινη ιστορία είναι μια αμετάκλητη μονόδρομη πορεία προς την βελτίωση, ας επιμείνουμε κι εμείς. Δεν είναι μονάχα εικαστικό το ζήτημα.

Γενοκτονίες, υπερπληθυσμός, καταστροφή του περιβάλλοντος, φρικωδίες και πόλεμοι.
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η προπαγάνδα, ο αμείλικτος περιορισμός, η προσφυγιά και το ξερίζωμα, ο συνολικός έλεγχος και η άσκηση της κυριαρχίας στο κάθε δευτερόλεπτο.
Το υπνωτισμένο πλήθος συνεχίζει να οικιοποιείται, τον "μεταπολεμικό" κόσμο της προόδου.

Βυθισμένο στην ιδιοτελή του ευπιστία δεν υπολογίζει τα  δισεκατομμύρια σκλάβων που υπάρχουν εδώ-τώρα!

Δεν "υπολογίζει" τους "μετά"-πολέμους στην Κορέα ('50-'53), στο Βιετνάμ ('55-'75), στο Ιραν και το Ιρακ ('80-'88), στην Σομαλία ('91-), στο Σουδάν('88-)  και στο Κονγκό ('98- ) και το Αφγανιστάν, και δεν υπολογίζει την "μεγάλη προσφορά" της ανάπτυξης και της προόδου στην ανθρωπότητα - το λιμό, που τον κατηγοριοποιεί ακόμη και σήμερα στις "φυσικές καταστροφές", στην ξηρασία, στις αρρώστιες και τις ακρίδες, ή κάποιους κακούς εξωγήινους.

Δεν υπολογίζει την πνευματική του ακύρωση και την ολοκληρωτική του υποταγή.

Ζούμε ανάμεσα στην απόλυτη αποξένωση και τον διχασμό (την ψευδή συνείδηση , την απροσμέτρητη άγνοια αυτού του "πάντα ενθουσιώδη πάντα απογοητευμένου ματαιόδοξου συρφετού" των δυτικών πόλεων που ζαβλακωμένος από το ειδησιογραφικό υπερθέαμα πιστεύει στην "ανάπτυξη" τον "ανταγωνισμό" την "τάξη" και την "νομιμότητα" την "εγκυρότητα" της επιστήμης  και την "αλήθεια" το "πείραμα" και τις "αποδείξεις") και στην μεθοδική και εξορθολογισμένη στο έπακρο, εξουσιομανή προοπτική του είδους. Προς την άβυσσο.

Χρωστάμε στον εαυτό μας  και χρωστάμε ο ένας στον άλλο, τον αναστοχασμό, την σύνοψη και τον εμπλουτισμό της κριτικής που έχει ήδη δεχτεί ο κόσμος μας. Έχουμε και τις λέξεις και τις ιδέες.

Το βαρύ φορτίο της θλίψης δεν μπορεί να κάμψει τις ελπίδες μας, ούτε τα σχέδια και τις επιθυμίες
μας. Το αντίθετο.

Δεν έχει τελειώσει τίποτα. Υπάρχει και το περιθώριο και το κουράγιο.


α. Οι πολεμικές συγκρούσεις από την ύστερη αναγέννηση μέχρι σήμερα στοίχισαν σε αριθμό ανθρώπινων ζωών περίπου τον συνολικό πληθυσμό που είχε ο πλανήτης μας το μεσαιωνικό 1100μΧ. τότε ήμασταν μόλις 300εκ. ενώ σήμερα είμαστε 7δις και σε τριάντα χρόνια λένε θα είμαστε 9. Φαινόμενο γνωστό και ως "Το στρίμωγμα της πενικιλίνης" (Penicillin squeez)

β. Να σημειώσουμε ότι η Ιερά Εξέταση είναι κατ' εξοχήν  παιδί της "Αναγέννησης" παρ' ότι συνδέεται από τους ιστορικούς της συμφοράς συστηματικά με τον "Μεσαίωνα".


Βιβλία
Νικος Καρούζος Πρώτη Εποχή
Νικος Καρούζος Συνεντέυξεις
George Steiner Στον Πύργο του Κυανοπώγονα
W.G.Sebald Η Φυσική Ιστορία της Καταστροφής

Συνδεσμοι
Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας
Κανουμε κυκλους μεσα στη νυχτα
Νεολιθική Νυχτωδία στην Κροστάνδη

Σημάδια του τέλους μιας εποχής | Μανιφέστα 09

Γιόχαν Χουιζίνγκα
 (1872-1945)

«Ένα από τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του παρακμάζοντος μεσαιωνικού πνεύματος, είναι η πρωτοκαθεδρία της όρασης, η οποία μοιάζει να σχετίζεται στενά με την ατροφία της σκέψης. 

Οι άνθρωποι σκέφτονταν και εκφράζονταν με οπτικές εικόνες. Και επειδή το πνεύμα εκείνης της εποχής αρκούνταν στην οπτική έννοια, γι’ αυτό έβρισκε ικανοποίηση στην πλαδαρότητα της πρόζας. Για τον ίδιο λόγο άλλωστε αποθέωνε τη ζωγραφική. Η ζωγραφική έκφραση ήταν περισσότερο σύμφωνη με την πνευματική έκφραση εκείνων των καιρών. Γι’ αυτό, τέλος, η ποιότητα της πρόζας το 15^ο αιώνα ήταν γενικά ανώτερη από της ποίησης. Η πρόζα, όπως και η ζωγραφική, μπορούσαν να εκφράσουν καλύτερα έναν άμεσο ρεαλισμό, που απαγόρευε στην ποίηση να ανθίσει. (...)

Η ποίηση του 15^ου αιώνα δίνει συχνά την εντύπωση, ότι στερείται τελείως νέων ιδεών. Η αδυναμία να βρεθούν καινούργιες εμπνεύσεις είναι γενική. Το μόνο που κάνουν, είναι να ξαναδουλεύουν, να στολίζουν ή να εκσυγχρονίζουν παλιά θέματα. Υπάρχει κάτι σαν νέκρωση της σκέψης. Θα έλεγε κανείς, ότι το πνεύμα ολοκλήρωσε το μεσαιωνικό οικοδόμημα και εξαντλήθηκε, πέφτοντας σε κάποιου είδους νάρκη. Υπάρχει κενό και ξηρασία. Αμφιβολία για τον κόσμο. Γενικευμένη παρακμή. Δυσφορία βασιλεύει παντού. (...)»

Johan Huizinga, Το φθινόπωρο του Μεσαίωνα (1919)

μετάφραση από τη γαλλική έκδοση Payot

Σημ. HS. Ας μάθουμε να διαβάζουμε τα σημάδια! Οι ομοιότητες με την εποχή μας δεν είναι καθόλου τυχαίες. Το κλασσικό αυτό έργο του Χουιζίνγκα δεν έχει ακόμα κυκλοφορήσει στα ελληνικά. Υπάρχει όμως ένα άλλο περίφημο βιβλίο του, το Ο άνθρωπος και το παιχνίδι (Homo Ludens) από την εκδόσεις ΓΝΩΣΗ.

Κρίση και κατάρρευση του Λόγου | Κρίση 09

 Ούτε το ν’ απαλλαχτείς από ένα χρέος, σε κάνει αυτομάτως πλούσιο∙
ούτε το ν’ αποτινάξεις μια καταπίεση, σε κάνει αυτομάτως ελεύθερο.

Σε προηγούμενη ανάρτηση είχα μιλήσει για το κοινωνικό αδιέξοδο, που φέρνει η αδυναμία να διατυπωθεί απέναντι στα πράγματα ένας λογικά πειστικός και συγκινησιακά παρακινητικός πολιτικός λόγος, ο οποίος θα συλλαμβάνει αυτό που συμβαίνει σήμερα και τις σημερινές δυνατότητες απελευθέρωσης, εάν αυτές υπάρχουν. Θα επιχειρήσω τώρα να εξερευνήσω λίγο περισσότερο το σκοτεινό βυθό αυτής της αδυναμίας, εστιάζοντας στο ουσιαστικότερο γεγονός της σημερινής κρίσης∙ δηλαδή στο ότι η κατάρρευση του πολιτικού λόγου εγγράφεται μέσα σε μια γενικότερη κατάρρευση του Λόγου.

Αυτή η κατάρρευση έγινε πολύ έντονα αισθητή, τουλάχιστον εδώ και δυο δεκαετίες, σε διάφορα επίπεδα και πεδία

•      ως κατά πρώτο λόγο «φιλοσοφική» υποτίμηση του Λόγου∙ 

•      ως απαξίωση του λόγου∙ 

•      ως απώλεια της αξιοπιστίας του λόγου∙ 

•      ως καταρράκωση του σεβασμού προς το λόγο∙

και τελικά 

•      ως καταποντισμός της αντίληψης ότι είναι θέμα «τιμής» − προσώπου μέσα στην κοινωνία − η τήρηση των λόγων μας (να είναι «το ναι, ναι και το όχι, όχι») και, επομένως, το να μιλάμε με περίσκεψη και συναίσθηση.

Ωστόσο, η κατάρρευση του λόγου ειδικά σε ένα πολιτισμό, ο οποίος θέλησε να θεμελιώσει την ταυτότητά του στο λόγο, ακριβώς επειδή αξίωσε να παρουσιαστεί ως δημοκρατικός —δηλαδή στηριγμένος στην ικανότητα και το δικαίωμα καθενός να διατυπώνει λόγο πάνω στα πράγματα και να τον τηρεί—, αυτή η κατάρρευση δεν μπορεί να σημαίνει παρά ένα πράγμα: ότι ο πολιτισμός αυτός έχει εισέλθει οριστικά στη φάση του τέλους του.

Πόσο μπορεί να βαστήξει τούτη η αποσύνθεση, είναι δύσκολο ακόμα και να το υποθέσει κανείς. Και βέβαια τίποτα απολύτως (καμιά «αδυσώπητη πτώση του ποσοστού κέρδους» λ.χ.) δεν εγγυάται ότι θα τη διαδεχτεί μια καλύτερη κοινωνία, ένας πιο ανθρώπινος πολιτισμός. Γεγονός πάντως είναι, πως τούτη η κατάρρευση δεν προήλθε από κάποια «έξωθεν», «βαρβαρική» (ή «μεσαιωνική», προ-νεωτερική) ας πούμε, επίθεση ενάντια στο κύρος του λόγου. Προήλθε

·   από την «έσωθεν» περιστολή του λόγου στην τεχνική του διάσταση −περιστολή που προχώρησε είτε με το μανδύα του «ρασιοναλισμού», ή της «φυσιοκρατίας», είτε με τη μορφή της «φιλοσοφίας της πράξης», ή με το έμβλημα της «αδογμάτιστης τεχνοεπιστήμης» −

και

·  από την καρκινική υπερανάπτυξη αυτής ακριβώς της διάστασης σε βάρος της ολότητας του Λόγου.

Δεν μπορώ να αναφερθώ εδώ στην ιστορική και στην πολιτισμική καταγωγή αυτής της επικράτησης, κατά την οποία το ανθρωπιστικό-δημοκρατικό και το ρασιοναλιστικό-ελιτίστικο ρεύμα της νεωτερικότητας έδωσαν τα χέρια τους στο όνομα του τεχνολογικού μεσσιανισμού. Εκείνο που χρειάζεται να υπογραμμίσω − γιατί νομίζω πως έχει νόημα στις παρούσες συνθήκες − είναι,

1.    πως αυτό που την έκανε κι εξακολουθεί να την κάνει ασυναγώνιστη, είναι πως στον πυρήνα της φέρνει την υπόσχεση μιας ριζικής απελευθέρωσης: της απελευθέρωσης από τα δεσμά της «μεταφυσικής» χάρη σε μια στροφή προς την «υλική» πραγματικότητα και την «αποτελεσματική» τιθάσευσή της∙

2.    ότι αυτή η απελευθέρωση ήταν συνάμα αποτίναξη κάθε υπέρτερου, ποιοτικού κριτήριου (όπου ποιότητα = αντίσταση στην ποσότητα) και αποκαθήλωση της έννοιας του έσχατου σκοπού στα ανθρώπινα έργα υπέρ μιας ιδέας περί προόδου, στην οποία το περισσότερο θεωρείται πάντα καλύτερο από το λιγότερο, και το γρηγορότερο από το βραδύτερο∙ και

3.  ότι σήμερα, αυτή η επικράτηση, με τη συνδρομή της ηλεκτρονικής τεχνολογίας, έχει επιβάλλει στην κοινωνία την αντίληψη, ότι ο μόνος Λόγος που αξίζει, είναι αυτός που ελαχιστοποιεί και μάλλον μηδενίζει την απόσταση μεταξύ προβλήματος και λύσης. Αλλά ένας τέτοιος «λόγος» στην πραγματικότητα δεν είναι ακριβώς λόγος: είναι μάλλον «ρεφλέξ», αυτόματη ανακλαστική απόκριση σε ένα ερέθισμα − όσο ευτελές, ή γελοίο, κι αν ακούγεται έτσι ξεκάθαρα ειπωμένο…

Πρόκειται σαφώς για μια τρομερά επικίνδυνη εξέλιξη. Όχι μόνο για το παρόν αλλά και για το μέλλον. Είναι επικίνδυνη, επειδή όταν ιδανική θεωρείται η αυτόματη-ανακλαστική απόκριση στα ζητήματα, τότε η σύλληψη των προβλημάτων στο βάθος και στην ολότητά τους − δηλαδή στη διάστασή τους εκείνη, που είναι η διάσταση όλων των σοβαρών ανθρώπινων ζητημάτων − δεν είναι πια ούτε δυνατή, ούτε κι επιθυμητή… με αποτέλεσμα την κατακόρυφη κοινωνικοπολιτική άνοδο της διαχειριστικής αντίληψης (και των διαχειριστών), η οποία πριμοδοτεί την ενασχόληση με μυριάδες λεπτομέρειες, πνίγοντας τη ζωντάνια, τη δημιουργικότητα κι έτσι και την αποφασιστικότητα σε κάθε τομέα.

Είναι επικίνδυνη επίσης, επειδή ο μηδενισμός της απόστασης μεταξύ προβλήματος και λύσης, στο επίπεδο της κοινωνικής και της πολιτικής σχέσης μεταφράζεται ως μηδενισμός της απόστασης μεταξύ ερώτησης και απάντησης∙ δηλαδή σαν εκμηδενισμός του ίδιου του διαλόγου… με αποτέλεσμα την απολυταρχία των έτοιμων απαντήσεων, που προσφέρουν οι στατιστικές και οι αλγόριθμοι, και την επί της ουσίας κατάργηση του δημοκρατικού πολιτικού momentum της κοινωνίας (την οποία, μεταξύ άλλων, ονειρεύτηκαν και πλήθος επαναστατικές ουτοπιστικές λατρείες διαφόρων ειδών «αμεσότητας»).

Είναι επικίνδυνη ακόμα, επειδή υπονομεύει το μέλλον στο βαθμό που, με σημαία τον απελευθερωτικό πυρήνα της, έχει κατασκευάσει ένα περιβάλλον, ένα τεχνικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο τώρα πια ζει − και επομένως σκέφτεται − η μέγιστη πλειοψηφία των σύγχρονων ανθρώπων και το οποίο επαναφέρει διαρκώς τη σκέψη μας στις ράγες του τεχνικού πνεύματος, όποτε αποτολμάει να εκτροχιαστεί.

Κυρίως όμως, είναι επικίνδυνη επειδή αφήνει χωρίς ποιοτικό κριτήριο και επομένως έκθετο το κεντρικό θεμέλιο της κοινωνίας, που είναι η έννοια του δικαίου και η δικαιοσύνη.