Φόρος τιμής στον τριδιαλεκτικό Στέφανο Λουπάσκο

 

Stéphane Lupasco (1900-1988)

Σημ. HS. - Για όσους μπήκαν στον κόπο να μελετήσουν το βιβλίο  του Άσγκερ Γιόρν Αγριότητα, Βαρβαρότητα και Πολιτισμός (εκδ. Αλήστου Μνήμης, 2003) και ίσως βρήκαν αξιόλογη την «τριλεκτική μέθοδο» του, νομίζω ότι έχει ενδιαφέρον μια γνωριμία με την «τριδιαλεκτική» σκέψη του Γαλλορουμάνου φιλόσοφου της επιστήμης Stéphane Lupasco (1900-1988), που υπήρξε μια από τις πηγές του θαυμαστού Δανού. Την παρουσιάζω λοιπόν εδώ πολύ συνοπτικά στηριγμένος κυρίως στο βιβλίο του L’ Univers Psychique. La Fin de la Psychanalyse (Το Ψυχικό Σύμπαν. Το τέλος της ψυχανάλυσης, εκδ. Denoel/Gonthier, 1978). —  Το κείμενο που ακολουθεί πρωτοδημοσιεύτηκε το 2002 στην ιστοσελίδα happyfew.

 

*

Τα τρία σύμπαντα και η «τριδιαλεκτική» τους

Ο Λουπάσκο μελέτησε το πρόβλημα της ύλης και της ενέργειας από τη δεκαετία του  1950 και οδηγήθηκε να διακρίνει τρία «σύμπαντα». Το μακροφυσικό, το μικροφυσικό και το νευροψυχικό.

Κατ’ αυτόν, η εντροπία και το β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα (το κατά κάποιο τρόπο αξίωμα του  «θανάτου» κάθε κλειστού συστήματος ενεργείας) ισχύουν κυρίως στο μακροφυσικό σύμπαν. Εδώ, λέει, παρατηρούμε την τάση για διαρκή ανταλλαγή και μετασχηματισμό των μορφών της ενέργειας, μια διαδικασία μες από την οποία κάθε φορά ένα ορισμένο ποσό ενέργειας εκπίπτει ποιοτικά στην κατάσταση της θερμικής ενέργειας οδηγώντας προοδευτικά σε μια ενεργειακή ομοιογένεια, ισοδύναμη με τον «θάνατο».

Ωστόσο στο μικροφυσικό κόσμο, τον κόσμο του ατόμου και των ηλεκτρονίων, ισχύει κυρίως το αντίθετο αξίωμα. Με εξαίρεση τα φωτόνια, τα ηλεκτρόνια ανθίστανται σθεναρά σε οποιαδήποτε ενεργειακή ανταλλαγή. Εδώ φαίνεται πράγματι να ισχύει το λεγόμενο αξίωμα του «αποκλεισμού», ή αξίωμα του Pauli: το ηλεκτρόνιο (και άλλα ηλεκτρικά σωματίδια όπως το πρωτόνιο) αποκλείει κάθε άλλο ηλεκτρόνιο από την κβαντική ενεργειακή κατάστασή του μέσα σ’ ένα πυρήνα. Έτσι, ενώ στο μακροφυσικό σύμπαν οδηγούμαστε σε μια ενεργειακή ομοιογένεια, στο μικροφυσικό σύμπαν έχουμε μια αντίσταση σ’ αυτήν και μια εμμονή στην ενεργειακή ετερογένεια, ή «αντί-εντροπία».

Συνεπώς υπάρχουν, κατά τον Λουπάσκο, δύο ανταγωνιστικά αξιώματα μέσα στη συστηματοποιό φύση της ενέργειας: το αξίωμα της ενεργειακής ομοιογενοποίησης και το αξίωμα της ενεργειακής ετερογενοποίησης. 

 

Γι’ αυτό το λόγο θεωρεί πως οι γενετιστές βιολόγοι ερμηνεύουν λανθασμένα  τους μηχανισμούς εμφάνισης και γένεσης της ζωής όταν τους θεωρούν ως προϊόντα αποκλειστικά και μόνο ενός νόμου ομοιογενοποίησης (ανατύπωση και αναπαραγωγή του  «ίδιου», δηλαδή της  «κλωνικής ταυτότητας»). Όπως εξηγεί, αυτοί οι επιστήμονες παραμένουν στην κλασική μακροφυσική οπτική νομίζοντας ότι μόνο αυτή ισχύει για όλα τα φαινόμενα, και γι’ αυτό το λόγο οδηγούνται στο σφάλμα να αποδίδουν όλη την εκπληκτική ετερογένεια της  ζωντανής ή βιολογικής ύλης σε τυχαίες μεταλλάξεις, ενώ δεν πρόκειται για «τυχαίο» αλλά για εκδήλωση του ανταγωνισμού που μόλις περιγράψαμε.

Έχουμε λοιπόν, κατά τον Λουπάσκο, δύο είδη ανταγωνισμών, δύο διαλεκτικές, στο εσωτερικό της σύνολης ενέργειας: τη μακροφυσική διαλεκτική και τη μικροφυσική διαλεκτική. Η πρώτη αφορά στο σύνολο των ανταγωνισμών που συγκροτούν το μακροφυσικό σύμπαν, ενώ η δεύτερη το σύνολο των ανταγωνισμών που συγκροτούν το μικροφυσικό σύμπαν. Επιπλέον, αυτές οι δυο διαλεκτικές βρίσκονται σε ανταγωνισμό και μεταξύ τους.

Έτσι, ο Λουπάσκο εντοπίζει και μια τρίτη διαλεκτική. Είναι η αντίθεση μεταξύ του φυσικού κόσμου και του  βιολογικού κόσμου. Όπως εξηγεί, στο βιολογικό κόσμο, στον οποίο εκδηλώνεται το φαινόμενο της ζωής, όλοι οι διαμοριακοί ανταγωνισμοί που συνιστούν τη ζωντανή ύλη των ιστολογικών συστημάτων και των οργάνων που φτιάχνουν αυτοί οι ιστοί, όπως και επίσης και οι ηλεκτροχημικοί, ενζυματικοί, γενετικοί, ορμονικοί, κ.λπ. ανταγωνισμοί στους οποίους στηρίζεται το φαινόμενο της   ζωής, υπακούουν σε ένα βιολογικό σύστημα ετερογενοποίησης —δηλαδή πληθωρικής διαφοροποίησης ή αντί-εντροπίας—, το οποίο αντιτίθεται και αντιστέκεται στη φυσική ομοιογενοποίηση (το «θάνατο» λόγω αύξησης της   εντροπίας). Μάλιστα εδώ οφείλονται, κατά τον Λουπάσκο αναφέρει τα χαρακτηριστικά προβλήματα που προκύπτουν κατά τις μεταμοσχεύσεις και τα πορίσματα της   ανοσολογίας, τα οποία φαίνεται να τον επιβεβαιώνουν.

Αυτή η αντίθεση και διαπάλη μεταξύ βιολογικού και φυσικού κόσμου ορίζει μια κατάσταση διαρκούς δισυμμετρίας ή σταθερής ανισορροπίας μεταξύ τους όπου, στην πορεία τόσο της φυλογένεσης όσο και της οντογένεσης, οι δυνάμεις της ετερογενοποίησης οφείλουν διαρκώς να κυριαρχούν πάνω στις δυνάμεις της ομοιογενοποίησης προκειμένου να υπάρχει ζωή –ενώ την ίδια στιγμή, το ομοιογενές τείνει να κυριαρχήσει πάνω στο ετερογενές, οδηγώντας το ζωντανό ον στο θάνατο.

Το νευροψυχικό σύμπαν

Πέρα από αυτές τις συστημικές αντιθέσεις —στις οποίες, όπως σημειώνει εμφατικά ασκώντας κριτική στη χεγκελιανή και μαρξιστική διαλεκτική, «δεν υπάρχει τελική σύνθεση»—, ο Λουπάσκο πρότεινε ότι μπορούμε να διαπιστώσουμε την ύπαρξη και ενός συστήματος τρίτου τύπου, δηλαδή μιας τρίτης διαλεκτικής σειράς ανταγωνισμών, η οποία αναπτύσσεται, εκδηλώνεται και ισχύει στα έμβια είδη και κυρίως στον άνθρωπο. Αυτή είναι η νευροψυχική διαλεκτική, εντελώς διάφορη και από τη μακροφυσική και από τη μικροφυσική, και από τη φυσική και από τη βιολογική, η οποία συνιστά ένα τρίτο κόσμο ή σύμπαν, το νευροψυχικό σύμπαν.

Ένας άνθρωπος που αγωνιά δεν μπορεί παρά να ρωτήσει: όταν παραλογίζομαι, τι μπορώ να εμπιστευθώ;

Ernest Gellner (1925-1995)

Αποσπάσματα από ένα βιβλίο, που βρίσκουμε αρκετά σημαντικό για την κατανόηση τόσο των βασικών ρευμάτων σκέψης που διαμόρφωσαν κυριαρχικά το σύγχρονο κόσμο μας, όσο και της μυθικής απόπειρας μιας συνθετικής αναπλήρωσης των κενών τους, η οποία έγινε γνωστή ως ψυχανάλυση. 

 

Βέβαια, σήμερα βρισκόμαστε ένα βήμα πιο πέρα, προς την κατεύθυνση όμως της διάλυσης μάλλον παρά του ξεπεράσματος αυτών των ρευμάτων σκέψης. Παρ’ όλα αυτά, αυτά που επισημαίνει εδώ ο Γκέλνερ δεν έχουν «παλιώσει». Ίσα-ίσα, διατηρούν την πολεμική αξία τους στο βαθμό που αυτός ο ετοιμόρροπος και θλιμμένος κόσμος παραμένει κυρίαρχος. 
 

Ο Γκέλνερ, φιλόσοφος και κοινωνικός ανθρωπολόγος, θεωρείται από τους σημαντικότερους μελετητές του προβλήματος του εθνικισμού, τον οποίο συνέδεσε με τη νεωτερικότητα, τη λεγόμενη «βιομηχανική επανάσταση» και την εκτεχνίκευση της κοινωνίας. - Σημ. HS.

 

 *

 

Από τον άνθρωπο-δέσμη αντιλήψεων …

«Με τον ερχομό ενός ενοποιητικού οράματος του κόσμου [στη Νεωτερικότητα και μέσα από τα δίδυμα ρεύματα του Υλισμού και του Εμπειρισμού], ο άνθρωπος έπρεπε να επιστρέψει στη Φύση ─μια Φύση νοούμενη σαν ένα ενιαίο σύστημα, υποκείμενο σε σταθερούς και ουδέτερους νόμους─ και να γίνει κατανοητός σαν ένα μέρος της παρά ως συνέπεια παρέμβασης κάποιας ανώτερης, θεϊκής δύναμης στον κόσμο. Πιθανότατα, ο βασικός συντελεστής αυτής της αναφυσικοποίησης του ανθρώπου ήταν η θεωρία της γνώσης, η οποία λειτούργησε ως ο Μεγάλος Ισοπεδωτής, επιμένοντας ότι ο άνθρωπος γίνεται γνωστός στους άλλους και στον εαυτό του με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο γνωρίζει οτιδήποτε άλλο: μέσω των αισθήσεών του. Οι αισθήσεις ήταν οι οικουμενικές κατασκευαστικές μονάδες, το θεμελιώδες υλικό των πάντων. (…)

Οι στοχαστές της εμπειριστικής παράδοσης είχαν πράγματι υποθέσει ότι ο μόνος τρόπος για να αποκλείσουμε το υπερφυσικό από την αντίληψή μας για τον άνθρωπο, ήταν να επιμένουμε ότι όλη η γνώση προέρχεται αποκλειστικά από τις αισθήσεις. Το να ταυτίσουμε τα όρια του νου με τα όρια των αισθήσεων φαινόταν καλή ιδέα, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι ο άνθρωπος ήταν πλασμένος αποκλειστικά από φυσικά υλικά. Υπέθεταν ότι τα υπερφυσικά στοιχεία εισέρχονταν από υπερφυσικά κανάλια, οπότε, εάν αυτά τα κανάλια φράσσονταν, τότε τα αλλότρια στοιχεία και απαιτήσεις δεν θα μπορούσαν πια να εισέλθουν, και το αποτέλεσμα θα ήταν ένας άνθρωπος φτιαγμένος αποκλειστικά από γήινα στοιχεία, που θα ανταποκρινόταν μόνο σε ανθρώπινες και ανθρωπιστικές προσταγές. (…)

Ίσως ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της θεώρησης αυτής ήταν ο Ντέιβιντ Χιούμ. (…) Το έργο του Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση (1739) έδωσε μια πέρα ως μη-δυϊστική εκτίμηση του ανθρώπου, και μάλιστα σε συνέχεια με τη Φύση.  Οι απόψεις του όσον αφορά τα ανώτερα στοιχεία του ανθρώπου, τόσο για την αφηρημένη σκέψη όσο και για την ηθική, ανήκαν βαθύτατα σε αυτόν εδώ τον κόσμο, μακράν από το να αποβλέπουν σε κάτι πέραν της φυσικής τάξης. Γι’ αυτόν, οι ιδέες δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια επίγευση των αισθήσεων (sensations) και η ηθική δεν είναι τίποτε άλλο από μια υπόθεση των αισθημάτων (feelings) –αισθήσεις, οι οποίες εν τέλει εξυπηρετούν τη συλλογική μας άνεση.

Έτσι, η παλιά συμβίωση Αγγέλου και Θηρίου [των προ-νεωτερικών αντιλήψεων για τον άνθρωπο] αντικαταστάθηκε από τη διάσημη ιδέα του εαυτού ως Δέσμη Αντιλήψεων (Bundle of Perceptions), οι οποίες διαδέχονται η μια την άλλη με ασύλληπτη ταχύτητα και βρίσκονται σε διαρκή ροή και κίνηση. Τα κατατετμημένα, διαφανή και συνεπώς κατά βάση ακίνδυνα στοιχεία από τα οποία συναπαρτίζεται αυτή η δέσμη, είναι ακριβώς  ίδια με εκείνα που απαρτίζουν οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο της Φύσης, με τη μόνη διαφορά ότι συσσωρεύονται μέσω των αισθήσεων. (…)

Όμως οι αισθήσεις, οι οποίες ανέλαβαν έτσι όλη την ευθύνη για τους στόχους και τις αξίες μας, απλώς και μόνο λόγω της έλλειψης άλλου πιθανού ανταγωνιστή, ήταν κι αυτές οι ίδιες πολύ ήρεμες και συνετές. [Έτσι] ο Άνθρωπος-Δέσμη ήταν ένας συνδυασμός καλοφαγά και λογιστή, με μια επιπλέον δόση ελεήμονος ευαισθησίας. Διήγε τη ζωή του διερευνώντας τα γούστα του και προσχεδιάζοντας τη μεγαλύτερη ικανοποίησή τους. Η υποτιθέμενη συμπόνια του για τους άλλους τον προδιέθετε να διευκολύνει και τη δική τους ικανοποίηση, αν και σε κάπως μικρότερο βαθμό από τη δική του.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια περισσότερο άψυχη και μη-ρεαλιστική θεώρηση του ανθρώπου. (…)

Ένα παραπλανητικό επιχείρημα αποτελούσε τη βασική εξήγηση όλων αυτών: επειδή μόνον η εμπειρία μάς παρέχει αποδείξεις σχετικά με τον κόσμο (κάτι που πιθανότατα είναι αλήθεια), κι επειδή η εμπειρία αποκτάται λίγο-λίγο (πολύ αμφίβολο), ως εκ τούτου το μόνο σωστό μοντέλο ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι εκείνο που αντιμετωπίζει την εμπειρία σαν αποτέλεσμα της συσσώρευσης και του συνδυασμού συναισθημάτων και αισθήσεων, δυνάμενων να ενδοσκοπηθούν (κάτι που είναι εντελώς ανακριβές). (…)

Όμως στην πραγματικότητα, ο Άνθρωπος-Δέσμη έγινε αποδεκτός κι ευπρόσδεκτος, όχι μόνο επειδή ήταν το επακόλουθο ενός λανθασμένου συμπεράσματος. Υπήρχαν επίσης περισσότερο συγκεκριμένοι λόγοι για την αποδοχή ενός τόσο αισιόδοξου οράματος για τον άνθρωπο. Οπτιμιστικά κοινωνικά δόγματα, όπως η ‘‘φυσική αρμονία των συμφερόντων’’, η δυνατότητα επίτευξης μιας κοινωνικής ευρυθμίας στηριζόμενης στη συναίνεση και με ελάχιστο (ή ακόμα και καθόλου) εξαναγκασμό ─αυτά τα δόγματα πλανιόνταν επίσης στον αέρα κατά τη διάρκεια του 18 και του 19 αιώνα. Η εικόνα της αβλαβούς και άδολης ‘‘δέσμης αντιλήψεων’’ εναρμονιζόταν μ’ αυτές τις ουτοπικές προσδοκίες, κι εκείνες με τη σειρά τους φαίνονταν να παρέχουν ένα είδος επιβεβαίωσης για μια ψυχολογία γεννημένη από την εμπειριστική εικόνα της γνώσης. (…)

… στον κόσμο-δέσμη εικασιών

Στις ρίζες του Εμπειρισμού βρίσκεται η ιδέα ότι (1) όλα τα πράγματα γίνονται γνωστά με τον ίδιο κατά βάση τρόπο, και ότι (2) τίποτα δεν μπορεί να έχει μεγαλύτερη αξία από την απόδειξη ότι υπάρχει –απόδειξη που διαμορφώνεται και αξιολογείται από τους ανθρώπους. (...)

Αλλά αυτό μας φέρνει σε μια διπλά δυσχερή θέση. Εφ’ όσον δεν μπορούμε πλέον να ισχυριζόμαστε ότι γνωρίζουμε την αλήθεια και το ψέμμα a priori και να τα συνδέουμε με Καλούς και Κακούς ανθρώπους, όλες πεποιθήσεις απαιτείται, ιδανικά πλέον, να είναι αυθεντικές, ορθολογικά αιτιολογημένες βάσει κοινώς διαθέσιμων αποδείξεων. Όμως την ίδια ακριβώς στιγμή, επειδή δεν εξαιρούμε πια τον άνθρωπο από τη Φύση αλλά επιμένουμε να τον θεωρούμε σαν κομμάτι της που υπόκειται στους νόμους της, όλες οι πεποιθήσεις αντιμετωπίζονται ως συνέπειες των αιτιωδών διαδικασιών εντός μας και κατά συνέπεια ως μη-αυθεντικές, ως «αναγώγιμες» στα προηγούμενα ή αιτιώδη πλαίσια που τις προκαλούν ή τις δημιουργούν. (…)

Όμως το όριο μεταξύ αναγώγιμου και αυθεντικού δεν μπορεί μάλλον ποτέ να χαραχθεί με ακρίβεια. (…)

Ούτε εμείς, ούτε οι κοινότητες των οποίων είμαστε μέλη διαθέτουν πραγματικά οποιεσδήποτε a priori, απόλυτες βεβαιότητες. Ό,τι γνωρίζουμε, το γνωρίζουμε μόνον επειδή τα μέχρι τώρα στοιχεία έτυχε να δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Μέχρις εδώ όλα καλά: μ’ αυτή την απλή διατύπωση ο Εμπειρισμός δεν ακούγεται τόσο καταστροφικός. Αλλά είναι. Καταλήγει άμεσα στο ότι τα πάντα στον κόσμο είναι απλώς εικασίες. Στοιχεία που μπορεί να προκύψουν στο μέλλον ─και τώρα πια είμαστε αναγκασμένοι να σεβόμαστε τα στοιχεία και μόνο τα στοιχεία─, μπορεί να τον ακυρώσουν ή να τον μεταμορφώσουν σε βαθμό που να μην αναγνωρίζεται καν.

Ο Καρτέσιος θεωρούσε πως η μέθοδος της ριζικής αμφιβολίας [η οποία συνίσταται στη σταδιακή απόρριψη οτιδήποτε εμπεριέχει έστω και την ελάχιστη αμφιβολία, ώστε να καταλήξει σε μια απόλυτα βέβαιη και αναμφίβολη αλήθεια, εφόσον αυτή υπάρχει] τον οδηγούσε προς το παρόν (pro tem) σε ένα προσωρινό (par provision) εαυτό. Αλλά τώρα είμαστε πια καταδικασμένοι να ζούμε σ’ ένα προσωρινό κόσμο. Ο Χιούμ θεωρούσε τον εαυτό ως μια δέσμη αντιλήψεων. Αλλά τώρα ζούμε σ’ ένα κόσμο ο οποίος είναι μια δέσμη εικασιών. Και μια δέσμη εικασιών δεν αποτελεί κατοικήσιμο κόσμο. (…)

Ένας άνθρωπος που κατοικεί σε έναν, κατά την Καρτεσιανή ορολογία, κόσμο όπου όλα είναι υποθετικά, όπου βασιλεύουν οι αποδείξεις και όπου όλες οι αξίες [δηλαδή τα πρίσματα με τα οποία αξιολογούμε τις πράξεις και τη ζωή μας] πλέουν αποσπασμένες από τα γεγονότα και τα μοτίβα τους, αιωρούμενες στη μεταβατική φάση μιας επ’ αόριστον διαρκούς προσωρινότητας, ένας τέτοιος άνθρωπος κατοικεί σ’ έναν ετοιμόρροπο και θλιμμένο κόσμο.»

Έρνεστ Γκέλνερ, Το ψυχαναλυτικό κίνημα. Η πανουργία του παραλόγου (1985)

στα ελληνικά, εκδ. Αρμός (2015)

Σώμα και Ψυχή | Μανιφέστα 40

Στάνλεϊ Κάβελ
(1926 - 2018 )

Γνωρίζω ένα άλλο νου, σημαίνει: ερμηνεύω μια φυσιογνωμία –και το μήνυμα αυτής της περιοχής των Φιλοσοφικών Ερευνών είναι ότι αυτό δεν είναι ζήτημα «σκέτης γνώσης». Χρειάζεται να διαβάσω μια φυσιογνωμία, να δω το πλάσμα αυτό σύμφωνα με το πώς το διάβασα και να του συμπεριφερθώ με βάση το πώς το είδα. Το ανθρώπινο σώμα είναι η καλύτερη εικόνα της ανθρώπινης ψυχής –όχι, πρωτίστως, επειδή εκπροσωπεί την ψυχή, αλλά επειδή την εκφράζει. Το σώμα είναι το πεδίο έκφρασης της ψυχής.

Stanley Cavell, The Claim of Reason: Wittgenstein, Skepticism, Morality, Tragedy (1979)

*

Σημ. HS. «Το ανθρώπινο σώμα είναι η καλύτερη εικόνα της ανθρώπινης ψυχής», Λ. Βίτγκενσταϊν, Φιλοσοφικές Έρευνες, μέρος Β΄, IV. Το βιβλίο του Κάβελ, στηριγμένο στη διδακτορική του διατριβή, είναι μια από τις καλύτερες μελέτες πάνω στο έργο του Αυστριακού φιλόσοφου. 

Δυο ακόμα λόγια, μιας και τον παρουσιάζουμε από εδώ πρώτη φορά. Ο Κάβελ σπούδασε αρχικά μουσική και μάλιστα σε ψηλό επίπεδο. Έπαιζε κυρίως πιάνο, αλλά επίσης σαξόφωνο και κλαρινέτο σε τζαζίστικους αυτοσχεδιασμούς. Κάποια στιγμή όμως, όπως είπε σε συνέντευξή του, πέρασε μια βαθιά υπαρξιακή κρίση. Η μουσική δεν του μιλούσε πια κι ένιωσε, ειδικά σε ό,τι αφορά τη σύνθεση, πως δεν ήταν αυτό που ζητούσε η ψυχή του. Μέσα από αυτή την κρίση στράφηκε προς τη φιλοσοφία. Σπούδασε κοντά στο μεγάλο φιλόσοφο της Οξφόρδης, Τζον. Λ. Ώστιν, τον οποίο τιμά ως σπουδαίο δάσκαλο. 

 

 

 

 

Το όπιο είναι η θρησκεία του λαού!

«Έχουν περάσει πια οι εποχές όπου μπορούσε κανείς να πει πως η θρησκεία είναι το όπιο του λαού. Σήμερα αντιθέτως, το όπιο (και με αυτό εννοώ κάθε είδους ναρκωτικές ουσίες) έχει γίνει η θρησκεία του λαού. Παρά το γεγονός ότι οι καταναλωτές τους αφήνουν πίσω τους, προς στιγμήν τουλάχιστον, τη δυστυχία της έλλειψης νοήματος, αυτό που αναζητούν και βιώνουν στις εκστάσεις τους δεν είναι ‘‘νόημα’’. Όταν επιστρέφουν απ’ το ‘‘τριπάκι’’ τους, κανείς τους δεν είπε ποτέ ότι βίωσε εκειπέρα μια απουσία της έλλειψης νοήματος, ή, θετικά μιλώντας, κάποιο ‘‘νόημα’’. Απεναντίας, όλοι και όλες λένε μόνο πόσο ‘‘όμορφο’’ ήταν αυτό που βίωσαν. Κι αυτό το τριπάκι είναι προφανώς κάτι το απόλυτο, δηλαδή κάτι που δεν έχει καμιά σχέση ούτε με το νόημα, ούτε με την έλλειψη νοήματος. Δεν υπάρχει αμφιβολία: αυτή η κατάσταση που αντιπαρατίθεται στο ανυπόφορο κενό νοήματος, δεν λέγεται πρόσκτηση νοήματος αλλά ευτυχία, ή για να είμαστε ακριβέστεροι τεχνητή ευτυχία. (…)

Ζούμε σε μια ευδαιμονιστική, ή πιο σωστά ηδονιστική εποχή. Αυτό δεν είναι απλώς παράξενο, είναι σκανδαλώδες δεδομένου ότι καθημερινά αυξάνονται οι πιθανότητες μιας παγκόσμιας καταστροφής και δεδομένου ότι αυτό είναι κάτι που το γνωρίζει καλά ο καθένας μας.  Ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι προτιμούν να σκοτώνουν την ώρα τους ψάχνοντας την ‘‘ευφορία’’, αντί να βρίσκονται σε κατάσταση σοκ μπροστά σε αυτή την ολέθρια πιθανότητα, δεν είναι ότι δεν καταλαβαίνουν καλά τον κίνδυνο αλλά μάλλον επειδή τον καταλαβαίνουν.

Έτσι, την ευτυχία που οι πατεράδες και οι παππούδες μας, αλλά κι εμείς οι ίδιοι, υποσχεθήκαμε ότι θα έρθει με το μετασχηματισμό της απάνθρωπης κοινωνίας μας σε μια κοινωνία ανθρώπινη, σήμερα την παρέχουν τα χάπια κι οι ουσίες που ‘‘σε ανεβάζουν’’. Κι αυτό το ‘‘φτιάξιμο’’ δεν το ψάχνουν με δική τους πρωτοβουλία, αλλά συχνά τους το επιτρέπουν και μάλιστα τους εξωθούν να το αναζητούν, διότι το πολιτικό κατεστημένο δεν περιφρονεί καθόλου, ούτε κι αποστρέφεται αυτά τα αποπολιτικοποιημένα κι αποθαρρυμένα ‘‘όμορφα παιδιά’’. Απεναντίας, τα αντιπαθεί πολύ λιγότερο απ’ όσο αντιπαθούσε τους πολιτικούς αντιπάλους του.

Το όπιο έγινε η θρησκεία του λαού και μάλιστα το κατεστημένο το προωθεί ακριβώς γι’ αυτό το σκοπό. Τον πιλότο που βομβάρδισε τη Χιροσίμα τον είχαν χαπακώσει, για να μη σκέφτεται (να μη σκέφτεται «αρρωστημένα», όπως είπαν) τις ηθικές και πολιτικές συνέπειες των βομβαρδισμών στους οποίους συμμετείχε. Τον είχαν ‘‘φτιάξει’’ για να τον αποπολιτικοποιήσουν και να του διαλύσουν το ηθικό. (…)

Όπως και να ‘χει, είναι σίγουρο πως τα ναρκωτικά προωθήθηκαν για να σκεπαστεί η έλλειψη νοήματος και χρησιμοποιήθηκαν ως μέσα για να καταλαγιάζουν κάθε διάθεση αμφισβήτησης και να εξασφαλίζουν την άνευ όρων υπακοή, δηλαδή ως μέσα ενσωμάτωσης. (…)

Από κοντά και τα μπλιμπλίκια…

«Τι κάνει όλους τους ανθρώπους γύρω μας να παίζουν ακατάσχετα με μηχανήματα; Τι ψάχνουν, τι τους ικανοποιεί σ’ αυτό και δεν μπορούν να ξεκολλήσουν; Ασφαλώς, μια πολύ σωστή απάντηση θα ήταν η εξής: το κάνουν επειδή, όπως κι εκατομμύρια άλλοι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων, έχουν ανάγκη από υποκατάστατα κι επειδή αυτά τα μηχανήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν υποκατάστατα για το κορίτσι ή το φίλο που δεν έχουν. Ωστόσο, αυτή η απάντηση δεν μπορεί να ικανοποιήσει όποιον τους βλέπει, άναυδος, με τα ίδια του τα μάτια καθώς παίζουν. Η ένταση του πάθους τους, το βάθος της απορρόφησής τους και η πλήρης αδυναμία τους να διακόψουν το παιχνίδι τους, όλα αυτά μαρτυρούν πως δεν πρόκειται για απλή υποκατάσταση.

Πράγματι, το πρώτο που βλέπει κανείς είναι, ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι έχουν πάψει να ενδιαφέρονται για πραγματικά κορίτσια, ή φίλους με σάρκα και οστά. Προτιμούν τα μηχανήματα από τους ζωντανούς ανθρώπους. Η υπόθεση λοιπόν ότι έχουν τα μηχανήματα σαν υποκατάστατα, δεν είναι μόνο ανεπαρκής, είναι και αφελής. Όχι μόνο υποθέτει κάτι που δεν αντιστοιχεί στα πραγματικά δεδομένα, αλλά παρερμηνεύει τα πραγματικά δεδομένα θεωρώντας πως οι ανθρώπινες σχέσεις εξακολουθούν να είναι κατά πρώτο λόγο σχέσεις μεταξύ προσώπων. Σήμερα όμως, τις περισσότερες φορές ισχύει το εντελώς αντίθετο: ο καθημερινός κόσμος που έχουμε μπροστά μας είναι πρώτα-πρώτα ένας κόσμος πραγμάτων και μηχανημάτων, στον οποίον υπάρχουν επίσης και άλλοι άνθρωποι ─δεν είναι ένας κόσμος προσώπων όπου υπάρχουν, επίσης, πράγματα και μηχανήματα.

Αν ποτέ η ψυχολογία πάρει είδηση αυτή την αντιστροφή, τότε θα πρέπει να ερευνήσει κατά πόσο η ψυχική αλλά και η συναισθηματική (κυρίως αυτή) ζωή μας έχει προσαρμοστεί σε αυτήν, ή αν βρισκόμαστε ένα βήμα πριν από την πλήρη προσαρμογή μας σε αυτήν. Δηλαδή εάν και κατά πόσο ένα μεγάλο μέρος από τη συναισθηματική μας ενέργεια εξακολουθεί να μην επενδύεται στα μηχανήματά μας. (…)

Πάντως ότι δεν πρόκειται για υποκατάστατα, το βλέπει κανείς στα πρόσωπα και στις εκφράσεις αυτών που παίζουν κολλημένοι στα μηχανήματα. Σ’ αυτά τα πρόσωπα δεν βλέπεις μόνο ν’ αντανακλώνται συγκινήσεις όπως αυτές ενός παίκτη στο καζίνο του Μόντε Κάρλο ή οποιουδήποτε τυχερού παιχνιδιού. Βλέπεις και κάτι άλλο: οργή κι εκδίκηση.

Αλλά γιατί; Γιατί αυτοί οι άνθρωποι είναι οργισμένοι; Με ποιον είναι θυμωμένοι; Ποιον θέλουν να εκδικηθούν; Είναι οργισμένοι με τα μηχανήματα κι αυτά θέλουν να εκδικηθούν! Αλλά ποια μηχανήματα;

Το τραύμα της βιομηχανικής εποχής

Όχι, δεν είναι οργισμένοι με τα μηχανήματα με τα οποία παίζουν κολλημένοι, ούτε αυτά θέλουν να εκδικηθούν. Αυτά τα μηχανήματα δεν του έχουν κάνει τίποτα και θα μπορούσε κανείς να τα πει και σχεδόν αθώα. Σχεδόν και μόνο σχεδόν, διότι είναι συνένοχα μ’ εκείνον που τους εξοργίζει και γυρεύουν να εκδικηθούν. Κι είναι συνένοχα, διότι ο μόνος λόγος ύπαρξής τους είναι να στρέφουν την οργή των ανθρώπων μακριά από τους πραγματικά υπεύθυνους. Είναι μηχανήματα αποπροσανατολισμού και εξουδετέρωσης των αντιδράσεων. (…)

Ποιοι είναι όμως οι πραγματικά υπεύθυνοι; Είναι οι μηχανές με τις οποίες οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να περνούν τη ζωή τους και να τις υπηρετούν απ’ το πρωΐ ως το βράδι. Προς αυτές κατευθύνεται στην πραγματικότητα η οργή των ανθρώπων κι από αυτές ζητούν εκδίκηση. (…)

Τι εννοώ; Ότι οι εργάτες κι οι εργαζόμενοι βαστάνε την οργή τους προς τις μηχανές και τα μηχανήματα με τα οποία δουλεύουν 8 και 10 ώρες τη μέρα, και την αφήνουν να βγαίνει στα μηχανήματα με τα οποία παίζουν κολλημένοι όταν αφήσουν πίσω τους τούς τόπους δουλειάς.

Βέβαια, οι ίδιοι δεν το καταλαβαίνουν κι είναι σημαντικό για την απρόσκοπτη λειτουργία του συστήματος να μην το συνειδητοποιούν. Αυτό το πετυχαίνει η ‘‘ψυχοτεχολογία’’ με τη χειραγώγηση των ψυχών μας. Τι κάνει; Ποινικοποιεί την ιδέα ενός ξεσπάσματος εναντίον των μηχανών, ή ακριβέστερα μετατρέπει σε ταμπού ακόμα και την απλή σκέψη ότι είναι δυνατό κάποιος να αισθάνεται άσχημα με την τεχνολογία γενικά. Κι αυτό το ταμπού διαπερνάει όλες τις τάξεις και όλα τα συστήματα. (…)

Αυτό το ταμπού δεν απαγορεύει μόνο στη σκέψη να αναγνωρίσει την πραγματικότητα, αλλά και στα ίδια τα αισθήματα να τη νιώσουν όπως είναι. Σε αυτή την κατάσταση είμαστε σήμερα σε Δύση και Ανατολή. (…)»

Γκύντερ Άντερς,  Η απαρχαίωση του ανθρώπου, τ. Β’

«Για την καταστροφή της ζωής στην εποχή της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης» 
(κείμενα 1951-1975)