Το φάντασμα της ευτυχίας

 

 

Ευτυχία -> Υλική ευημερία -> Ανάπτυξη -> Ανέσεις -> «Ευκολίες» -> Οικονομία προσπαθειών -> Αποφυγή κάθε λοξοδρομίσματος -> «Όλα να πηγαίνουν ρολόι» -> Τέλεια μηχανικότητα -> Ικανότητα για ολική προσαρμογή -> Απαλλαγή από το βάρος της λήψης σοβαρών αποφάσεων -> Αποφυγή ανάληψης ευθυνών -> Ευθυνοφοβία -> Εγκλεισμός σε μικροπεριβάλλοντα -> Ιδιωτική ευτυχία -> Εμμονή: «Αισθάνομαι ευτυχισμένος/η;» -> Ξανά το από την αρχή -> Ευτυχία -> Υλική ευημερία -> …

Σημείωσε: Καμιά σχέση με τη «μακαριότητα», που αναφερόταν σε μια σωστή σχέση με τους άλλους, με τον κόσμο, με το σύμπαν ή το Θεό.

(ορνιθοσκαλίσματα στο περιθώριο του βιβλίου του Ζακ Ελλύλ, Η μεταμόρφωση του Αστού)

Ένας άνθρωπος που αγωνιά δεν μπορεί παρά να ρωτήσει: όταν παραλογίζομαι, τι μπορώ να εμπιστευθώ;

Ernest Gellner (1925-1995)

Αποσπάσματα από ένα βιβλίο, που βρίσκουμε αρκετά σημαντικό για την κατανόηση τόσο των βασικών ρευμάτων σκέψης που διαμόρφωσαν κυριαρχικά το σύγχρονο κόσμο μας, όσο και της μυθικής απόπειρας μιας συνθετικής αναπλήρωσης των κενών τους, η οποία έγινε γνωστή ως ψυχανάλυση. 

 

Βέβαια, σήμερα βρισκόμαστε ένα βήμα πιο πέρα, προς την κατεύθυνση όμως της διάλυσης μάλλον παρά του ξεπεράσματος αυτών των ρευμάτων σκέψης. Παρ’ όλα αυτά, αυτά που επισημαίνει εδώ ο Γκέλνερ δεν έχουν «παλιώσει». Ίσα-ίσα, διατηρούν την πολεμική αξία τους στο βαθμό που αυτός ο ετοιμόρροπος και θλιμμένος κόσμος παραμένει κυρίαρχος. 
 

Ο Γκέλνερ, φιλόσοφος και κοινωνικός ανθρωπολόγος, θεωρείται από τους σημαντικότερους μελετητές του προβλήματος του εθνικισμού, τον οποίο συνέδεσε με τη νεωτερικότητα, τη λεγόμενη «βιομηχανική επανάσταση» και την εκτεχνίκευση της κοινωνίας. - Σημ. HS.

 

 *

 

Από τον άνθρωπο-δέσμη αντιλήψεων …

«Με τον ερχομό ενός ενοποιητικού οράματος του κόσμου [στη Νεωτερικότητα και μέσα από τα δίδυμα ρεύματα του Υλισμού και του Εμπειρισμού], ο άνθρωπος έπρεπε να επιστρέψει στη Φύση ─μια Φύση νοούμενη σαν ένα ενιαίο σύστημα, υποκείμενο σε σταθερούς και ουδέτερους νόμους─ και να γίνει κατανοητός σαν ένα μέρος της παρά ως συνέπεια παρέμβασης κάποιας ανώτερης, θεϊκής δύναμης στον κόσμο. Πιθανότατα, ο βασικός συντελεστής αυτής της αναφυσικοποίησης του ανθρώπου ήταν η θεωρία της γνώσης, η οποία λειτούργησε ως ο Μεγάλος Ισοπεδωτής, επιμένοντας ότι ο άνθρωπος γίνεται γνωστός στους άλλους και στον εαυτό του με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο γνωρίζει οτιδήποτε άλλο: μέσω των αισθήσεών του. Οι αισθήσεις ήταν οι οικουμενικές κατασκευαστικές μονάδες, το θεμελιώδες υλικό των πάντων. (…)

Οι στοχαστές της εμπειριστικής παράδοσης είχαν πράγματι υποθέσει ότι ο μόνος τρόπος για να αποκλείσουμε το υπερφυσικό από την αντίληψή μας για τον άνθρωπο, ήταν να επιμένουμε ότι όλη η γνώση προέρχεται αποκλειστικά από τις αισθήσεις. Το να ταυτίσουμε τα όρια του νου με τα όρια των αισθήσεων φαινόταν καλή ιδέα, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι ο άνθρωπος ήταν πλασμένος αποκλειστικά από φυσικά υλικά. Υπέθεταν ότι τα υπερφυσικά στοιχεία εισέρχονταν από υπερφυσικά κανάλια, οπότε, εάν αυτά τα κανάλια φράσσονταν, τότε τα αλλότρια στοιχεία και απαιτήσεις δεν θα μπορούσαν πια να εισέλθουν, και το αποτέλεσμα θα ήταν ένας άνθρωπος φτιαγμένος αποκλειστικά από γήινα στοιχεία, που θα ανταποκρινόταν μόνο σε ανθρώπινες και ανθρωπιστικές προσταγές. (…)

Ίσως ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της θεώρησης αυτής ήταν ο Ντέιβιντ Χιούμ. (…) Το έργο του Πραγματεία για την Ανθρώπινη Φύση (1739) έδωσε μια πέρα ως μη-δυϊστική εκτίμηση του ανθρώπου, και μάλιστα σε συνέχεια με τη Φύση.  Οι απόψεις του όσον αφορά τα ανώτερα στοιχεία του ανθρώπου, τόσο για την αφηρημένη σκέψη όσο και για την ηθική, ανήκαν βαθύτατα σε αυτόν εδώ τον κόσμο, μακράν από το να αποβλέπουν σε κάτι πέραν της φυσικής τάξης. Γι’ αυτόν, οι ιδέες δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια επίγευση των αισθήσεων (sensations) και η ηθική δεν είναι τίποτε άλλο από μια υπόθεση των αισθημάτων (feelings) –αισθήσεις, οι οποίες εν τέλει εξυπηρετούν τη συλλογική μας άνεση.

Έτσι, η παλιά συμβίωση Αγγέλου και Θηρίου [των προ-νεωτερικών αντιλήψεων για τον άνθρωπο] αντικαταστάθηκε από τη διάσημη ιδέα του εαυτού ως Δέσμη Αντιλήψεων (Bundle of Perceptions), οι οποίες διαδέχονται η μια την άλλη με ασύλληπτη ταχύτητα και βρίσκονται σε διαρκή ροή και κίνηση. Τα κατατετμημένα, διαφανή και συνεπώς κατά βάση ακίνδυνα στοιχεία από τα οποία συναπαρτίζεται αυτή η δέσμη, είναι ακριβώς  ίδια με εκείνα που απαρτίζουν οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο της Φύσης, με τη μόνη διαφορά ότι συσσωρεύονται μέσω των αισθήσεων. (…)

Όμως οι αισθήσεις, οι οποίες ανέλαβαν έτσι όλη την ευθύνη για τους στόχους και τις αξίες μας, απλώς και μόνο λόγω της έλλειψης άλλου πιθανού ανταγωνιστή, ήταν κι αυτές οι ίδιες πολύ ήρεμες και συνετές. [Έτσι] ο Άνθρωπος-Δέσμη ήταν ένας συνδυασμός καλοφαγά και λογιστή, με μια επιπλέον δόση ελεήμονος ευαισθησίας. Διήγε τη ζωή του διερευνώντας τα γούστα του και προσχεδιάζοντας τη μεγαλύτερη ικανοποίησή τους. Η υποτιθέμενη συμπόνια του για τους άλλους τον προδιέθετε να διευκολύνει και τη δική τους ικανοποίηση, αν και σε κάπως μικρότερο βαθμό από τη δική του.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια περισσότερο άψυχη και μη-ρεαλιστική θεώρηση του ανθρώπου. (…)

Ένα παραπλανητικό επιχείρημα αποτελούσε τη βασική εξήγηση όλων αυτών: επειδή μόνον η εμπειρία μάς παρέχει αποδείξεις σχετικά με τον κόσμο (κάτι που πιθανότατα είναι αλήθεια), κι επειδή η εμπειρία αποκτάται λίγο-λίγο (πολύ αμφίβολο), ως εκ τούτου το μόνο σωστό μοντέλο ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι εκείνο που αντιμετωπίζει την εμπειρία σαν αποτέλεσμα της συσσώρευσης και του συνδυασμού συναισθημάτων και αισθήσεων, δυνάμενων να ενδοσκοπηθούν (κάτι που είναι εντελώς ανακριβές). (…)

Όμως στην πραγματικότητα, ο Άνθρωπος-Δέσμη έγινε αποδεκτός κι ευπρόσδεκτος, όχι μόνο επειδή ήταν το επακόλουθο ενός λανθασμένου συμπεράσματος. Υπήρχαν επίσης περισσότερο συγκεκριμένοι λόγοι για την αποδοχή ενός τόσο αισιόδοξου οράματος για τον άνθρωπο. Οπτιμιστικά κοινωνικά δόγματα, όπως η ‘‘φυσική αρμονία των συμφερόντων’’, η δυνατότητα επίτευξης μιας κοινωνικής ευρυθμίας στηριζόμενης στη συναίνεση και με ελάχιστο (ή ακόμα και καθόλου) εξαναγκασμό ─αυτά τα δόγματα πλανιόνταν επίσης στον αέρα κατά τη διάρκεια του 18 και του 19 αιώνα. Η εικόνα της αβλαβούς και άδολης ‘‘δέσμης αντιλήψεων’’ εναρμονιζόταν μ’ αυτές τις ουτοπικές προσδοκίες, κι εκείνες με τη σειρά τους φαίνονταν να παρέχουν ένα είδος επιβεβαίωσης για μια ψυχολογία γεννημένη από την εμπειριστική εικόνα της γνώσης. (…)

… στον κόσμο-δέσμη εικασιών

Στις ρίζες του Εμπειρισμού βρίσκεται η ιδέα ότι (1) όλα τα πράγματα γίνονται γνωστά με τον ίδιο κατά βάση τρόπο, και ότι (2) τίποτα δεν μπορεί να έχει μεγαλύτερη αξία από την απόδειξη ότι υπάρχει –απόδειξη που διαμορφώνεται και αξιολογείται από τους ανθρώπους. (...)

Αλλά αυτό μας φέρνει σε μια διπλά δυσχερή θέση. Εφ’ όσον δεν μπορούμε πλέον να ισχυριζόμαστε ότι γνωρίζουμε την αλήθεια και το ψέμμα a priori και να τα συνδέουμε με Καλούς και Κακούς ανθρώπους, όλες πεποιθήσεις απαιτείται, ιδανικά πλέον, να είναι αυθεντικές, ορθολογικά αιτιολογημένες βάσει κοινώς διαθέσιμων αποδείξεων. Όμως την ίδια ακριβώς στιγμή, επειδή δεν εξαιρούμε πια τον άνθρωπο από τη Φύση αλλά επιμένουμε να τον θεωρούμε σαν κομμάτι της που υπόκειται στους νόμους της, όλες οι πεποιθήσεις αντιμετωπίζονται ως συνέπειες των αιτιωδών διαδικασιών εντός μας και κατά συνέπεια ως μη-αυθεντικές, ως «αναγώγιμες» στα προηγούμενα ή αιτιώδη πλαίσια που τις προκαλούν ή τις δημιουργούν. (…)

Όμως το όριο μεταξύ αναγώγιμου και αυθεντικού δεν μπορεί μάλλον ποτέ να χαραχθεί με ακρίβεια. (…)

Ούτε εμείς, ούτε οι κοινότητες των οποίων είμαστε μέλη διαθέτουν πραγματικά οποιεσδήποτε a priori, απόλυτες βεβαιότητες. Ό,τι γνωρίζουμε, το γνωρίζουμε μόνον επειδή τα μέχρι τώρα στοιχεία έτυχε να δείχνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Μέχρις εδώ όλα καλά: μ’ αυτή την απλή διατύπωση ο Εμπειρισμός δεν ακούγεται τόσο καταστροφικός. Αλλά είναι. Καταλήγει άμεσα στο ότι τα πάντα στον κόσμο είναι απλώς εικασίες. Στοιχεία που μπορεί να προκύψουν στο μέλλον ─και τώρα πια είμαστε αναγκασμένοι να σεβόμαστε τα στοιχεία και μόνο τα στοιχεία─, μπορεί να τον ακυρώσουν ή να τον μεταμορφώσουν σε βαθμό που να μην αναγνωρίζεται καν.

Ο Καρτέσιος θεωρούσε πως η μέθοδος της ριζικής αμφιβολίας [η οποία συνίσταται στη σταδιακή απόρριψη οτιδήποτε εμπεριέχει έστω και την ελάχιστη αμφιβολία, ώστε να καταλήξει σε μια απόλυτα βέβαιη και αναμφίβολη αλήθεια, εφόσον αυτή υπάρχει] τον οδηγούσε προς το παρόν (pro tem) σε ένα προσωρινό (par provision) εαυτό. Αλλά τώρα είμαστε πια καταδικασμένοι να ζούμε σ’ ένα προσωρινό κόσμο. Ο Χιούμ θεωρούσε τον εαυτό ως μια δέσμη αντιλήψεων. Αλλά τώρα ζούμε σ’ ένα κόσμο ο οποίος είναι μια δέσμη εικασιών. Και μια δέσμη εικασιών δεν αποτελεί κατοικήσιμο κόσμο. (…)

Ένας άνθρωπος που κατοικεί σε έναν, κατά την Καρτεσιανή ορολογία, κόσμο όπου όλα είναι υποθετικά, όπου βασιλεύουν οι αποδείξεις και όπου όλες οι αξίες [δηλαδή τα πρίσματα με τα οποία αξιολογούμε τις πράξεις και τη ζωή μας] πλέουν αποσπασμένες από τα γεγονότα και τα μοτίβα τους, αιωρούμενες στη μεταβατική φάση μιας επ’ αόριστον διαρκούς προσωρινότητας, ένας τέτοιος άνθρωπος κατοικεί σ’ έναν ετοιμόρροπο και θλιμμένο κόσμο.»

Έρνεστ Γκέλνερ, Το ψυχαναλυτικό κίνημα. Η πανουργία του παραλόγου (1985)

στα ελληνικά, εκδ. Αρμός (2015)

Λέξεις με προοπτική την ανία, τη θολούρα και την παρεξήγηση

«Η μεταβίβαση της εμπειρίας από τον ένα άνθρωπο στον άλλο γίνεται μέσω της λέξης. Ό,τι έχει γίνει βίωμα, δίνει στη λέξη υπεύθυνο βάθος, την κάνει μαρτυρία του προσώπου, μια όψη της προσωπικής του ουσίας. Μορφωμένοι ή αμόρφωτοι, εμπειρικοί ή θεωρητικοί, επιστήμονες ή χειρώνακτες, οι άνθρωποι είναι η εμπειρία του κόσμου. Γι’ αυτό το λόγο έχει μικρή σημασία εάν η εμπειρία του ενός ανθρώπου είναι διαφορετική από την εμπειρία του άλλου, εφόσον αυτή ακριβώς η διαφορά επιτρέπει να υπάρξει ο διάλογος και δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να διακρίνει τον κόσμο μέσω ενός άλλου ανθρώπου, να κοινωνήσει ένα σύνδεσμο που δημιούργησε ο άλλος άνθρωπος. (…)

Επιθετική ασυνεννοησία

Η επιθετική ασυνεννοησία της εποχής μας τρέφεται από το γεγονός ότι η τεχνική ζωή συσκοτίζει το περιεχόμενο του κόσμου για χάρη πράξεων οι οποίες συμβαίνουν χωρίς τον άνθρωπο. Έτσι, οι άνθρωποι καταντούν να διαθέτουν λέξεις μέσα στις οποίες συχνά δεν υπάρχει απολύτως τίποτε. Αν όμως η λέξη δεν περιέχει τον κόσμο όπως τον εσωτερικεύει ο άνθρωπος, τότε δεν είναι δυνατό να προσφέρει την εγγύηση της εμπειρίας του, ούτε και να δεχτεί την εγγύηση μιας άλλης προσωπικής εμπειρίας. Όταν όμως η γλώσσα δεν διαθέτει αντίκρυσμα, τότε τίποτα δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να υπερμεγεθύνουν αυθαίρετα την πραγματικότητα και, όταν συνομιλούν, να εκπροσωπούν μια υπόθεση που δεν είναι απαραίτητο να συμπίπτει με τις άλλες, παράλληλες μεγαλοστομίες. (…)

Πλήξη

Τελικά, η ίδια η συνομιλία χάνει το ενδιαφέρον της αφού κατά βάθος η ζωή του ανθρώπου παύει να ενδιαφέρει όσους ζουν κοντά του: όταν ο άνθρωπος δεν επιβάλλει πια τη θέλησή του στον κόσμο, τότε η ζωή του παύει να έχει βιογραφική αξία. Ακόμα κι αν του συμβεί κάτι το έκτακτο, πρόκειται περί κάποιου αναπόφευκτου γενικού απρόοπτου συμβάντος (ένας σεισμός, μια καταστροφή, κ.λπ.), το οποίο, ακριβώς επειδή είναι αναπότρεπτο και κοινό για όλους, δεν αξίζει τον κόπο να μεταδοθεί στους άλλους και μέσα από τη γλώσσα. Ακόμη και στην περίπτωση που οι άνθρωποι βαλθούν να μεταδώσουν γλωσσικά τέτοιας λογής συμβάντα σε όσους δεν τα υπέστησαν, τις περισσότερες φορές δεν αφηγούνται πώς αντιμετώπισαν τον αιφνιδιασμό και πώς φάνηκαν άξιοι της στιγμής, ώστε να δώσουν στους ακροατές τους ένα παράδειγμα συμπεριφοράς, αλλά πώς παραδόθηκαν στον απροσδόκητο ξένο και τι ακριβώς είπε και έπραξε αυτός. Έτσι, ακόμη κι αν η ιστορία αυτή είναι καμιά φορά ενδιαφέρουσα, το ενδιαφέρον της δεν βασίζεται σε εκείνους που τη διηγούνται.

Οι άνθρωποι γίνονται λοιπόν μεταξύ τους ανιαροί, καθώς δεν έχουν να διηγηθούν τίποτε άλλο παρά μόνο ό,τι πληροφορούνται: «Έμαθες τα νέα;», «διάβασες τι είπε ο Χ;», «είδες την τάδε ταινία;», ρωτούν και συνεχίζουν για να δείξουν ότι, όχι μόνο δεν έχασαν την ευκαιρία, αλλά συνέλαβαν το φαινόμενο με λεπτομέρειες, τις οποίες οι άλλοι δεν πρόσεξαν. Ούτε καν τους περνάει απ’ το μυαλό ότι, κομπάζοντας, διατρέχουν τον κίνδυνο να θίξουν πράγματα που δεν γνωρίζουν. 

Άκρατος υποκειμενισμός

Κατ’ αυτό τον τρόπο, η ομιλία αποκτά ένα περίεργο υποκειμενικό χαρακτήρα, που κάποια στιγμή θα εξοργίσει τους άλλους άπαξ και αντιληφθούν ότι τα λεγόμενα δεν συμφωνούν προς ό,τι εκείνοι υποθέτουν. Αυτό βέβαια δεν διορθώνει τα πράγματα, διότι οι αποδέκτες της ένστασης, ακριβώς επειδή μιλούν για να κάνουν επίδειξη, θεωρούν ότι θίγονται και βιάζουν τη γλώσσα ακόμα περισσότερο να τους ακολουθήσει στην καταστροφή του νοήματός της.

Ο λόγος γίνεται σήμερα άμετρος επειδή δεν βασίζεται στην πραγματικότητα, αλλά εκφράζει την προσπάθεια του ανθρώπου να ξεχωρίσει από τη μάζα, να παρουσιαστεί όπως δεν είναι, να υπερνικήσει τη μηδαμινότητά του προβάλλοντας ακλόνητους ισχυρισμούς, να δώσει στον εαυτό του και στους άλλους την αίσθηση ενός Εγώ, το οποίο, σε ό,τι το πολυτιμότερο έχει, σκορπίζεται μέσα στον κόσμο. Να λοιπόν πώς συμβαίνει και οι άνθρωποι, μην έχοντας εσωτερική αντίληψη των πραγμάτων, διαπληκτίζονται ατέρμονα. (…)

Διαρκής αντιλογία

Έτσι πολλαπλασιάζεται το φαινόμενο των ‘‘πνευμάτων αντιλογίας’’. Όσοι κινδυνεύουν να χάσουν την αίσθηση της ύπαρξής τους, αρνούνται και αντιλέγουν συνέχεια και άνευ λόγου ερίζοντας ότι, αντιλέγοντας και πάλι αντιλέγοντας, θα δοκιμάσουν τι είναι οι ίδιοι. Μοιάζουν δηλαδή με ανθρώπους που θα έπαιρναν φόρα και θα έπεφταν πάνω σ’ ένα τοίχο ώστε να πονέσουν και να καταλάβουν έτσι πως υπάρχουν. (…)

Ο άνθρωπος που κλονίζεται εσωτερικά, αναγκάζει σήμερα το λόγο του να γίνει αυταρχικός και να μη θέλει να διακρίνει την ορθότητα ιδίως εκεί όπου αυτή υπάρχει. Γιατί; Διότι η παραδοχή αυτή θα σήμαινε για τον ίδιο ότι απέτυχε στη σκέψη του και θα πρέπει να έρθουν άλλοι για να τον απαλλάξουν από την πλάνη. Κατά κάποιο τρόπο λοιπόν, η συστηματική αντίρρηση και αντιλογία είναι μια προσπάθεια να υπερνικηθεί η κρίση της συνείδησης —μια τακτική για να μην παρατηρήσει ο άνθρωπος πού βρίσκεται το πραγματικό του πρόβλημα και έτσι να λησμονήσει ό,τι ακριβώς δεν θέλει να παραδεχτεί. (…)

Φόβος του λόγου, αδιαφορία για την αλήθεια

Κατά συνέπεια, ο σημερινός, τεχνικός άνθρωπος δεν κινείται μόνον εκτός λόγου, αλλά επιπλέον φοβάται το λόγο αφού υπάρχει κίνδυνος να του δείξει ότι τόσο καιρό τον πέρασε άσκεφτα. Δεν του περνάει από το μυαλό ότι με αυτό τον τρόπο υποβιβάζει στο τέλος τη λέξη σε τεχνικό σήμα και τον εαυτό του σε εκτελεστή του σήματος. (…)

Από εδώ προκύπτει η αδιαφορία και η απαξίωση του σημερινού ανθρώπου για την αλήθεια. 

Αφ’ ενός μεν οι άνθρωποι δεν χρειάζονται πια το βάθος του κόσμου, διότι τότε θα ήταν δυνατό να προκύψουν υποχρεώσεις που να καθυστερήσουν την τεχνική τους απόδοση και κατά συνέπεια να βλάψουν την κοινωνική τους θέση. Αφ’ ετέρου, δεν είναι περήφανοι για την ύπαρξή τους, αποδοκιμάζουν σιωπηρά τον τρόπο ζωής τους και δεν αντέχουν, έτσι όπως είναι, στο εσωτερικό βλέμμα όσων ζουν στο πλευρό τους. Κι ένας τρίτος λόγος είναι ότι η ζωή προγραμματίζεται μέχρι την τελευταία της λεπτομέρεια, περιορίζεται μέσα σε πράγματα που δεν μιλούν και συγχρόνως χάνει την εσωτερική της ένταση και το σύνδεσμό της προς το περιβάλλον, το οποίο αποκρούει τον άνθρωπο και μένει απαθές σε ό,τι τον συγκινεί και τον φοβίζει. (…)

Μεγαλομανίες

Το αποτέλεσμα είναι ότι οι άνθρωποι αρχίζουν ολοένα και περισσότερο να ζουν από την ικανότητά τους να δημιουργούν και να προμηθεύονται σενάρια προσωπικής ανωτερότητας. Και καθώς ο σημερινός άνθρωπος τείνει να χρειάζεται την πλάνη σαν όρο για να ζήσει αυτή την απρόσωπη ζωή, το ψέμα γίνεται η βιολογική βάση της ιστορίας: στο όνομά του επιτρέπονται τα πάντα.

Φυσικά, όσο ο άνθρωπος τάσσεται υπέρ του ψεύδους άλλο τόσο θα ήθελε στην τάση του αυτή να μην συμμετέχει άλλος κανείς. Ο ίδιος θέλει να πλανά τους άλλους, αλλά με τίποτα δεν θέλει να πέφτει θύμα της δικής τους ικανότητας να ψεύδονται και να τον παραπλανούν. 

Σε αυτό το πλαίσιο ζωής, το πού βρίσκεται η αλήθεια, καταντάει μια ερώτηση άνευ σημασίας κι οι άνθρωποι λογομαχούν χωρίς ούτε και να ελπίζουν ακόμα ότι το έπαθλο της διαμάχης τους θα είναι η αλήθεια: το μόνο που τους ενδιαφέρει, είναι ο τρόπος με τον οποίο μια πλάνη θα καταρρίψει μια άλλη πλάνη, ή μια άγνοια θα ξεγυμνώσει μια άλλη άγνοια.»

Σπύρος Κυριαζόπουλος, Η σημερινή γλώσσα. Γλωσσολογία της Τεχνικής. (1964)

Σημ. HS. Δεν θα μείνω στη λεπτομέρεια, ότι η μεταβίβαση της εμπειρίας δεν γίνεται μέσω της λέξης, όπως έλεγε εδώ ο Κυριαζόπουλος, αλλά μέσω της φράσης. Η ουσία των όσων γράφει ενδιαφέρει και είναι ολόσωστη. Τη φράση εννοεί, τελικά. 

Το βιβλίο είναι στην καθαρεύουσα, οπότε έκανα μια σχετική απόδοση για να διαβάζεται ευκολότερα σήμερα. Το χώρισα και σε μικρά υποκεφάλαια. Αξίζει να θυμίσουμε τις πιο πρόσφατες εκλεπτύνσεις της σύγχρονης απαξίωσης της αλήθειας, όπως μας τις κατέδειξαν π.χ. ο φιλόσοφος, ή ο σύγχρονος οικονομικοπολιτικός λόγος, και πώς στέκεται απέναντί τους ο ποιητής.

Αλαζονεία, ναρκισσισμός, απομόνωση: το μοντέρνο Άτομο σε κρίση

 

Ω, σε τρώει η εγωπάθεια Μαλβόλιε, 
κι είσαι πάντα ανόρεχτος

 

Σαίξπηρ, Δωδεκάτη Νύχτα

«Η αυτονομία της επιθυμίας είναι απατηλή. (…) Οι επιθυμίες μας γίνονται αληθινά πειστικές μόνο όταν αντανακλώνται από τις επιθυμίες των άλλων. Ένα σκαλοπάτι πιο κάτω από την πλήρη συνείδηση, ο καθένας μας κατασκοπεύει τις αντιδράσεις των φίλων του και δοκιμάζει να τις προσανατολίσει προς την κατεύθυνση των αβέβαιων επιλογών του, μια κατεύθυνση από την οποία η επιθυμία μας δεν πρέπει να αποκλίνει ούτε στο ελάχιστον αν δεν θέλει να φανεί μιμητική. (…)

Από τη στιγμή που το πρότυπο, ο μεσολαβητής, μάς εμποδίζει να αποκτήσουμε το αντικείμενο που μας υποδεικνύει ως επιθυμητό, αποδίδουμε ολοένα και περισσότερη αξία σε αυτό. Όμως αυτό ισχύει μόνο σε μια πρώτη φάση. Όσο εντείνεται η αντιζηλία, το αντικείμενο περνάει σε δεύτερο πλάνο και ο μεσολαβητής-αντίζηλος κατέχει μια θέση ολοένα και πιο κεντρική. (…)

Διότι, σε τελική ανάλυση, το αντικείμενο δεν είναι παρά ένα μέσον ώστε να φτάσουμε το μεσολαβητή: η επιθυμία στοχεύει στο είναι, στην οντότητα αυτού του μεσολαβητή. (…)

Όποιος παρασύρεται σε μια τέτοια σπειροειδή μιμητική φρενίτιδα, θέλει να πείσει τον εαυτό του πως δεν έχει τίποτα το κοινό με τον αντίζηλό του, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμιά διαφορά μεταξύ τους −κι αυτό κατά βάθος το γνωρίζει, αόριστα. (…)

Κατ’ αυτό τον τρόπο, σε μια κοινωνία αυτοαποκαλούμενων ‘‘ατομιστών’’, τα άτομα είναι στην πραγματικότητα ολοκληρωτικά υποδουλωμένα τα μεν στα δε. (…)» *

«Δεν μπορεί να είναι κανείς ματαιόδοξος, παρά μόνο εάν είναι απεριόριστα απαιτητικός με τον εαυτό του και εάν μερικές φορές αισθάνεται για τον εαυτό του μια περιφρόνηση που αγγίζει το μίσος. Από πού όμως μπορεί να πηγάζει μια τέτοια απαιτητικότητα, που το υποκείμενο αδυνατεί να ικανοποιήσει; Δεν μπορεί να πηγάζει από το ίδιο το υποκείμενο. Διότι μια απαίτηση που θα πήγαζε από το υποκείμενο και θα αφορούσε σε αυτό, δεν θα μπορούσε να είναι μια ανέφικτη απαίτηση. Πρέπει λοιπόν το υποκείμενο να έδωσε πίστη σε κάποια ψευδή υπόσχεση προερχόμενη απ’ έξω.        

Αυτή η ψευδής υπόσχεση είναι κυρίως υπόσχεση μεταφυσικής αυτονομίας. Πίσω από όλες τις δυτικές θεωρίες, που διαδέχονται η μια την άλλη εδώ και δυο με τρεις αιώνες, υπάρχει πάντοτε η ίδια αρχή: ο Θεός πέθανε, ο άνθρωπος πρέπει να πάρει τη θέση του. Ο πειρασμός της αλαζονείας είναι παντοτινός, αλλά γίνεται ακατανίκητος στη μοντέρνα εποχή διότι ενορχηστρώνεται και ενισχύεται με τρόπο ανήκουστο. Αυτό το μοντέρνο ‘‘ευαγγέλιο’’ το ακούνε οι πάντες. Όσο πιο βαθιά χαράζεται στην καρδιά μας, τόσο εντονότερη γίνεται η αντίθεση ανάμεσα σε αυτή τη θαυμαστή υπόσχεση και τη σκληρή διάψευσή της που επιβάλλεται από την εμπειρία.

Όσο δυναμώνουν οι φωνές της αλαζονείας, τόσο η συνείδηση της ύπαρξης γίνεται πικρή και πιο μοναχική. Είναι, ωστόσο, κοινή σε όλους τους ανθρώπους. Γιατί λοιπόν αυτή η αυταπάτη της μοναξιάς, που αυξάνει τον πόνο; Γιατί οι άνθρωποι δεν μπορούν να μετριάσουν τα δεινά τους προσπαθώντας να τα μοιραστούν; Γιατί η αλήθεια όλων είναι καταχωνιασμένη στα βάθη της συνείδησης του καθενός;

Μέσα στη μοναξιά της συνείδησής τους, όλα τα άτομα ανακαλύπτουν πως η υπόσχεση της μεταφυσικής αυτονομίας είναι ψευδής. Όμως κανένας δεν μπορεί να διακρίνει τον καθολικό, τον πανανθρώπινο χαρακτήρα αυτής της εμπειρίας. Νομίζει πως μόνο για αυτόν η υπόσχεση διαψεύδεται και πως για τους Άλλους παραμένει αληθινή. Καθένας πιστεύει πως μόνον αυτός είναι αποκλεισμένος από τη θεϊκή κληρονομιά και γι’ αυτό προσπαθεί να κρύψει αυτή την κατάρα. Το προπατορικό αμάρτημα δεν είναι πλέον μια αλήθεια κοινή σε όλους τους ανθρώπους, όπως συμβαίνει στον κόσμο της θρησκείας, αλλά το μυστικό καθενός ατόμου. (…)

Καθένας πιστεύει ότι μόνο αυτός βρίσκεται στην κόλαση∙ και αυτό ακριβώς είναι η κόλαση.» **

Σημ. του H.S. Προθέρμανση για τη μεθαυριανή, 2^η εκπομπή μας στο RadioBubble αυτά τα μικρά αποσπάσματα από δυο σπουδαία βιβλία του 91χρονου πλέον Ρενέ Ζιράρ, όπου * Σαίξπηρ: Οι φλόγες της ζηλοτυπίας (1990, ελλ. ΕΞΑΝΤΑΣ, 1993) και ** Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια (1961, ελλ. ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2001).

Το τρίπτυχο των Dangerfew

Άσγκερ Γιόρν, Γράμμα στο γυιό μου

1.

 

«Μην αφήνεις τη θλίψη να σε καταβάλει. Άσε την να περάσει μέσα στην καρδιά σου και μη φοβάσαι την παραφροσύνη. Μπορεί να έρχεται σαν φίλος κι όχι σαν εχθρός∙ και τότε ίσως το κακό να είναι η ίδια σου η αποστροφή προς τη θλίψη. Άσε τη θλίψη να περάσει στην καρδιά σου∙ μην της κλείνεις την πόρτα. Το ότι στέκει απ’ έξω είναι τρομακτικό μόνο για το μυαλό ∙ όχι για την καρδιά.» *

2.

 

«Το χιούμορ δεν είναι διάθεση, αλλά κοσμοθεωρία. Κι αν πράγματι, όπως λέμε, το χιούμορ σβήστηκε από τη ναζιστική Γερμανία, αυτό δεν σημαίνει πως δεν είχε κέφια ο κόσμος, ή κάτι τέτοιο, αλλά κάτι πολύ βαθύτερο και ουσιωδέστερο.» **

3.

 

«Η σύγχρονη κοινωνία μαστίζεται από μια κεντρική διάψευση προσδοκιών. Ενώ συστήθηκε σαν μια κοινωνία δημοκρατική −δηλαδή μια κοινωνία στην οποία ο καθένας υποτίθεται ότι καλείται και μπορεί πραγματικά να συμμετάσχει, όχι απλώς σε ένα διάλογο αλλά στις συλλογικές αποφάσεις που διαμορφώνουν τη ζωή του (=πολίτες)−, στην πράξη είναι μια κοινωνία ολιγαρχική, που αποκλείει θεσμικά τη μεγάλη πλειοψηφία από αυτήν ακριβώς τη μετοχή (=ιδιώτες). 

Το θέαμα δεν είναι τίποτε άλλο παρά η οργάνωση, όχι αυτού του αποκλεισμού, αλλά των πυροτεχνημάτων που χρειάζονται οι μάζες στην κερκίδα της ζωής ώστε να μένουν “απασχολημένες”, ώστε να παραχώνεται η θλίψη της διάψευσης. Δεν παράγει το θέαμα τον αποκλεισμό∙ ο αποκλεισμός καθιστά αναγκαίο το θέαμα. Γι' αυτό το λόγο κάποτε ειπώθηκε, σωστά, ότι “το θέαμα είναι ναρκωτικό για σκλάβους”.» ***

* και ** Λούντβιχ Βίττγκενσταϊν, Αφορισμοί και εξομολογήσεις (Αθήνα, 1993), 

βλ. και εδώ.

 

*** Γιάννης Hollowsky Ιωαννίδης,

βλ. και εδώ  https://dangerfew.blogspot.com/2006/10/blog-post_23.html?m=0 (2004)

Ο Νόμος των Ερειπίων και οι Μεταμορφώσεις της Μητέρας

Ο Τζακ και ο Μάρρεϋ φίλοι, καθηγητές και οι δύο, κάνουν ένα περίπατο στις άκρες της πανεπιστημιούπολης συζητώντας, ο Τζακ ιδρυτής και πρόεδρος του τμήματος "χιτλερικών σπουδών" αφηγείται:

 

Είπα στο Μάρρεϋ πως ο Αλμπερτ Σπέερ ήθελε να χτίσει κτήρια που θα παρήκμαζαν με επιβλητικό τρόπο, εντυπωσιακά, σαν ρωμαικά ερείπια. Όχι να σκουριάζουν σαν παροπλισμένα πλοία η κακοσούλουπα φτωχόσπιτα από σιδερένιο σκελετό. Ήξερε πως ο Χίτλερ θα ευνοούσε οτιδήποτε θα μπορούσε να καταπλήξει τις ερχόμενες γενιές. Έκανε σχέδια για ένα κτήριο του Ράιχ, το οποίο θα κτίζονταν με ειδικά υλικά που θα του επέτρεπαν να καταρρεύσει με ρομαντικό τρόπο- ένα σχέδιο γκρεμισμένων τειχών, μισές κολώνες τυλιγμένες σε περικοκλάδες. Το ερείπιο είναι μέρος της δημιουργίας, είπα, που δείχνει μια τάση νοσταλγίας πίσω από την αρχή της ισχύος, μια τάση να οργανώσει αυτή την επιθυμία για τις γενιές του μέλλοντος.

- Δεν έχω εμπιστοσύνη στην νοσταλγία κανενός εκτός από την δική μου, είπε ο Μάρρεϋ. Η νοσταλγία είναι προϊόν της μη ικανοποίησης και της οργής. Είναι η τακτοποίηση διαφορών ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν. Όσο πιο δυνατή η νοσταλγία τόσο πιο κοντά έρχεται η βία. Ο πόλεμος είναι η μορφή που παίρνει η νοσταλγία, όταν οι άνθρωποι πιέζονται να πουν κάτι καλό για την πατρίδα τους.

από τον "Λευκό Θόρυβο",  του Ντον Ντελίλο 
και από το νοσταλγικό 1983

ΥΓ Izi. Σχετικά με τα ερείπια μιας εποχής.... Η "χιπστερική" μελαγχολία της θεωρίας, η αναπόληση ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος, τα θετικά παραδείγματα και οι "στρογγυλεμένες" αφηγήσεις και οι αναπαραστάσεις μιας ολωσδιόλου αλλοτριωμένης καθημερινότητας είναι ο δείκτης της δυστυχίας μας.
 

Οι στήλες της φτηνής δημοσιογραφίας, τα μέτρια διηγήματα, οι ρετρό ακαδημαϊκοί, τα γλυκούλια αρχεία των μουσείων, τα "χάπενινκς", τα "ιβέντς" και τα "αφιερώματα", αλλά, και κυρίως, οι κινηματογραφικές ταινίες της θεαματικής βιομηχανίας, τα διεθνή μπεστ σέλλερς  τα παγκόσμια σουξέ, και οι σχεδιαστικές τάσεις της αυτοκινητοβιομηχανίας, αν  ισχύουν όσα επισημαίνει ο Μάρρεϋ, δεν μας αφήνουν και πολλές ελπίδες...

Έχουμε πόλεμο!

Ο Χένριχ αποστομώνει τους καιροσκόπους

Ζούμε σε ένα κόσμο που “υπό την απειλή των όπλων", κυριολεκτικά πολλές φορές, βρισκόμαστε στην θέση που πρέπει να δώσουμε μια και μόνη απάντηση. Ζούμε σ' ένα  κόσμο γεμάτο ψευτοδιλήμματα που θέτουν κάθε λογής απατεώνες. Με τους Έλληνες ή με τους Τούρκους, με τους εργάτες ή με το κεφάλαιο,  με την ανάπτυξη ή με την οπισθοδρόμηση, με τους φτωχούς ή με τους πλούσιους, χριστιανισμός ή ισλάμ, πρόοδος ή συντήρηση, αριστερά ή δεξιά και τελικά βρέχει ή δε βρέχει;
 
Την απάντηση σε πατέρες του τυχοδιωκτισμού και τυχοδιώκτες πατέρες την δίνει ο Χένριχ. Το 1982 ή να ταν το 83, ο Χένριχ Γκλάντνεϋ ήταν δεκατεσσάρων ετών και ο πατέρας του Τζακ  γύρω στα πενήντα. Σε κάθε περίπτωση ο Χένριχ συνιστά εκ νέου “σχολή” στην διαλογική αντιμετώπιση του μικροαστικού πατερναλισμού και των λούμπεν-διανοούμενων με ανησυχίες περί ουσίας, αλήθειας, ταυτότητας, ευθύνης κτλ.

Να πως περιγράφει το κατόρθωμα του υιού ο πατέρας:

Ο Χένριχ είναι δεκατεσσάρων χρονών, συχνά μας αποφεύγει και είναι στις κακές του. Άλλες πάλι φορές είναι ανησυχητικά υπάκουος. Έχω μια υποψία πως η πρόθυμη υποχώρηση στις επιθυμίες μας και τις απαιτήσεις μας είναι κάτι σαν όπλο για να εκτοξεύει κατηγορίες εναντίον μας. (...) Τον πήγαινα με τ' αυτοκίνητο στο σχολείο  μετά από κάποια απουσία εξαιτίας αρρώστιας με πυρετό. (...)

-        Θα βρέξει απόψε

-        Βρέχει τώρα, είπα

-        Το ράδιο είπε απόψε

-        Κοίτα στο παρμπρίζ, είπα, και πες μου, βρέχει ή δεν βρέχει;

-        Εγώ σου λέω μόνο τι είπαν.

-        Επειδή το είπε το ραδιόφωνο δεν σημαίνει πως εμείς δεν πρέπει να πιστεύουμε στα μάτια μας.

-        Τα μάτια μας; Τα μάτια μας βλέπουν συχνότερα λάθος από ότι σωστά. Έχει αποδειχτεί επιστημονικά. Δεν ξέρεις τις θεωρίες που λένε πως τίποτα δεν είναι όπως μας φαίνεται; Δεν ξέρεις πως δεν υπάρχει παρελθόν, παρόν ή μέλλον παρά μονάχα στο μυαλό μας. Οι λεγόμενοι νόμοι της κίνησης δεν είναι παρά μια μεγάλη απάτη.
Ακόμη κι ένας ήχος μπορεί να ξεγελάσει το μυαλό. Επειδή δεν ακούς κανέναν ήχο , δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν ήχοι που ακόμη και τα σκυλιά δεν μπορούν να ακούσουν ποτέ. Ήχοι μεγάλης συχνότητας, που έρχονται από κάπου.

-        Βρέχει ή δεν βρέχει, ρώτησα.

-        Δεν θα ήθελα να είμαι υποχρεωμένος να αποφανθώ.

-        Κι αν κάποιος σε σημάδευε μ' ένα πιστόλι στο κεφάλι σου;

-        Ποιος εσύ;

-        Κάποιος. Ένας τύπος με καπαρντίνα και φιμέ γυαλιά. Κρατάει ένα πιστόλι στο κεφάλι σου και σου λέει: “Βρέχει ή δεν βρέχει; Όλο κι όλο που έχεις να κάνεις είναι να πεις την αλήθεια, και τότε θα πάρω το πιστόλι μου, θ ανέβω στο πρώτο αεροπλάνο και θα εξαφανιστώ”.

-        Ποια αλήθεια θέλει; Θέλει την αλήθεια κάποιου που ταξιδεύει σχεδόν με την ταχύτητα του φωτός σ' έναν άλλο γαλαξία; Θέλει την αλήθεια κάποιου που είναι σε τροχιά γύρο από άστρο νετρονίου; Ίσως αν αυτοί οι άνθρωποι μπορούσαν να μας δουν μέσα από ένα τηλεσκόπιο, να νόμιζαν πως είμαστε εξηνταπέντε πόντους ύψος και πως βρέχει χτες αντί για σήμερα.

-        Κρατάει το πιστόλι στο δικό σου κεφάλι. Θέλει τη δική σου αλήθεια.

-        Και τι ωφελεί η αλήθεια μου. Η αλήθεια μου δεν σημαίνει τίποτα. Τι θα συμβεί δηλαδή αν αυτός ο τύπος έρχεται από έναν πλανήτη διαφορετικού ηλιακού συστήματος; ¨οτι εμείς το λέμε  βροχή το λένε αυτοί σαπούνι. Ότι λέμε εμείς μήλα, το λένε βροχή. Λοιπόν τι υποτίθεται ότι θα του πω;

-        Τ' όνομά του είναι Φράνκ Τζ. Σμόλευ και είναι από το Σαιντ Λούι.

-        Θέλει να μάθει αν βρέχει τώρα τούτη ακριβώς τη στιγμή;

-        Μάλιστα, εδώ και τώρα.

-        Υπάρχει κάτι σαν το τώρα; Το τώρα έρχεται και φεύγει πριν προφτάσεις να το αναφέρεις. Πως μπορώ να πω κατηγορηματικά πως βρέχει τώρα αν το λεγόμενο “τώρα” σου γίνεται “τότε” αμέσως μόλις το προφέρω;

-        Είπες πως δεν υπάρχει παρελθόν, παρόν ή μέλλον.

-        Υπάρχει αλλά μόνο στα ρήματα

-        Η βροχή είναι ουσιαστικό. Έχουμε βροχή εδώ, σ' αυτήν ακριβώς την τοποθεσία, σε οποιονδήποτε χρόνο , μέσα στα επόμενα δύο λεπτά που θα απαντήσεις στην ερώτηση.

-        Μα πως να μιλάει κανείς για αυτήν ακριβώς την τοποθεσία ενώ βρίσκεται σ' ένα όχημα που κινείται; Αυτό είναι το πρόβλημά μας.

-        Απλώς δώσε μου μια απάντηση, εντάξει Χένριχ;

-        Το καλύτερο που θα μπορούσα να κάνω είναι να μαντέψω.

-        Αλλά το βλέπεις ότι βρέχει.

-        Βλέπω και τον ήλιο να κινείται στον ουρανό. Αλλά κινείται ο ήλιος ή η γη γυρίζει;

-        Δεν δέχομαι την αναλογία.

-        Είσαι λοιπόν τόσο βέβαιος πως είναι βροχή. Πως το ξέρεις πως δεν είναι θειικό οξύ από τα εργοστάσια που βρίσκονται πέρα από το ποτάμι; Πώς ξέρεις πως δεν είναι ραδιενεργός βροχή από έναν πόλεμο με την Κίνα; Θέλεις μιας απάντηση εδώ και τώρα.

-        Μπορείς να αποδείξεις εδώ και τώρα ότι αυτό το πράγμα είναι βροχή; Τι είναι βροχή εν πάση περιπτώσει;

-        Είναι αυτό το πράγμα που πέφτει από τον ουρανό και σε κάνει μούσκεμα

-        Εγώ δεν είμαι βρεγμένος. Εσύ είσαι;

-        Εντάξει, είπα, θαυμάσια.

-        Όχι σοβαρά σε ρωτάω, είσαι;

-        Εξαιρετικά, του είπα. Πέτυχες μια νίκη για την αβεβαιότητα, το τυχαίο, το χάος. Ο θρίαμβος της επιστήμης.

-        Καλά κορόιδευε εσύ τώρα.

-        Οι σοφιστές κι αυτοί που διυλίζουν τον κώνωπα χαίρονται το θρίαμβό τους.

-        Μάλιστα μπορείς να ειρωνεύεσαι όσο θέλεις. Δεν με νοιάζει.

Τι να γίνεται σήμερα, τριάντα χρόνια μετά, ο Χένριχ; 

 

Ο  ορκισμένος διώκτης του Χένριχ, ο στοιχειωμένος απατεώνας, συνεχίζει να μοιράζει ευθύνες. Τις προάλλες μας έλεγε ότι υπηρετεί το τάδε κόμμα του κοινοβουλίου νοιώθοντας, έλεγε, μια βαθιά ηθική πρόκληση και υποχρέωση. Ένα αίσθημα δικαίου κτλ.

Άλλη φορά τον πετύχαμε να σχολιάζει "κάκιστες μεταφράσεις", "μέτρια φιλμ" "άνισες" παραστάσεις και "επιμελητικές αστοχίες".  Δε σταματά να μιλάει για τις καινοτομίες, τις χαμένες ευκαιρίες για τον τόπο, την δράση, την ανάπτυξη και την δημιουργία. Tις δυ-να-τό-τη-τες. Να είμαστε ανοικτοί (με το αζημίωτο). Να πάρουμε παράδειγμα από "αυτούς" που κάνουν τα πράγματα σωστά "εκεί πέρα", λέει, ενώ ψάχνει αυτό το "εμείς" που τόσο λείπει.  Ευχήθηκε στο πατέρα Παΐσιο "όπου βρίσκεται" να έχει βρει το θεό του.  Να το ξανα σκεφτούμε, να το ξανα ξεκινήσουμε, να το ξανα χτίσουμε, να το ξαν'ανοίξουμε...

 
Ευλόγησε τα γένια του.  Κάνοντας παρατηρήσεις επί της ορθογραφίας και της ορθής σύνταξης, αναζήτησε  την ποίηση που λείπει και που επιτέλους  "θα μιλήσει στις ψυχές των ανθρώπων", σε "τούτα τα χώματα" για τα οποία είναι μάλιστα κι υπερήφανος...

Για τον Χένριχ οι έρευνες συνεχίζονται* Ο ταλαίπωρος πατέρας του διαλόγου, ο Τζακ, είναι ο αφηγητής και βασικός πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος του Ντον Ντελίλο με τίτλο “Λευκός Θόρυβος”. Ένα βιβλίο με θέμα τον θάνατο. Το προτείνω ανεπιφύλακτα.

* την περίπτωση του ποιητή Christian Bök που παρουσίασε στην παρέα χτες ο Θοδωρής Χιώτης, αξίζει να την προσέξετε και φυσικά του Kurt Schwitters που είναι και μια βασική επιρρόη του (μας)