Ρατσισμός και Ατομικισμός

Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με δυο εισαγωγικές διευκρινήσεις. Η πρώτη: δεν θα θίξω εδώ το φαινόμενο του φυλετισμού γενικά και διαχρονικά, αλλά τον ρατσισμό όπως εμφανίζεται στις σύγχρονες κοινωνίες μας και ειδικότερα με την οξύτερη μορφή του, την «εθνικοσοσιαλιστική». Η δεύτερη: αυτό που θα επιχειρήσω κυρίως να αναδείξω είναι η ανθρωπολογική διάσταση του προβλήματος, ο «ανθρωπολογικός τύπος» του σύγχρονου ρατσισμού, το πώς προσδιορίζει και οριοθετεί το «ανθρώπινο» —άρα και το απάνθρωπο. 
 

Για το πρόβλημα που θα μας απασχολήσει λοιπόν, είναι επιβεβλημένη από τα πράγματα η διαπίστωση μιας σοβαρής αποτυχίας στην ίδια την προσέγγισή του. Κοινός τόπος είναι πλέον η προσέγγιση και η καταγγελία του ρατσισμού, και γενικότερα του φασισμού και του ναζισμού, σαν να πρόκειται για ένα φαινόμενο κατά βάση αναχρονιστικό και οπισθοδρομικό· ένα φαινόμενο, το οποίο υποτίθεται πως αντλεί τις δυνάμεις του από ό,τι πιο «σκοτεινό, σκοταδιστικό και ανορθολογικό» —δηλαδή ό,τι πιο ξένο προς το νεωτερικό πολιτισμό μας, όπως λέγεται— υπάρχει στην ανθρώπινη ψυχή, απειλώντας να γυρίσει σε εποχές «προνεωτερικές», στον «βάρβαρο Μεσαίωνα», τις σύγχρονες, προοδευτικές και φιλελεύθερες κοινωνίες μας, το μοντέρνο σύστημά μας, που υποτίθεται ότι προάγει τη μετριοπάθεια και τη λογική. 

Όμως θα πρέπει επιτέλους να προσεχθεί ότι αυτή η προσέγγιση δεν έχει κατορθώσει ούτε να εξηγήσει πειστικά, αλλά ούτε και να ανακόψει δραστικά, την εμφάνιση παλιότερα και σήμερα την επανεμφάνιση του ναζιστοφασισμού στις πιο προηγμένες χώρες του δυτικού κόσμου, οι οποίες κατά τα άλλα οδύρονται, αλλά χωρίς να πείθουν, ότι αποτελεί εντός τους ξένο σώμα. Σε τελική ανάλυση, ακριβώς τον «αντινεωτερισμό» του επικαλείται και ο ίδιος ο ναζιστοφασισμός[i], αλλά ως καύχημά του και για «ευγενείς» υποτίθεται λόγους —την απαλλαγή από τις «υποκριτικές πολυπλοκότητες» της αστικής κουλτούρας και ζωής, και την αναβίωση ενός «απλού και ένδοξου αρχαίου παρελθόντος»—, στην προσπάθειά του να παρουσιαστεί και να κερδίσει έδαφος σαν ένα κίνημα «αντισυστημικό». Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να αντιπαρατεθεί με επιτυχία σε κάποιον τονίζοντας υπέρμετρα ένα χαρακτηριστικό του, που και ο ίδιος θέλει να τονίζεται; Ασφαλώς όχι! 

Εναλλακτικές προσεγγίσεις

Είναι ανάγκη επομένως, να στραφούμε προς άλλου τύπου προσεγγίσεις. Να εξετάσουμε το πρόβλημα με τη βοήθεια αναλύσεων, οι οποίες δεν αντιμετωπίζουν το σύγχρονο ρατσισμό σαν ένα φάντασμα που ξεπροβάλλει από το ιστορικό παρελθόν, αλλά ως μια εκδήλωση του ίδιου του μοντέρνου πολιτισμού. Υπάρχουν τέτοιες προσεγγίσεις; Βεβαίως! Ευτυχώς, δεν είναι λίγοι οι στοχαστές που έχουν εντοπίσει και αναλύσει τη στενή σχέση του ναζισμού και του φασισμού με το κυρίαρχο κοινωνικό σύστημα από μια βαθύτερη πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική σκοπιά, δείχνοντας καθαρά ότι ανήκουν στη σφαίρα του μύθου τόσο η «αντισυστημικότητα» του ναζιστοφασισμού όσο και ο «αντιφασιστοναζισμός» του συστήματος.

Ανοιχτή επιστολή στον Μπέρτολντ Μπρεχτ

Μπέρτολντ Μπρεχτ (1898-1956)

«You gentlemen who think you have a mission
To purge us of the seven deadly sins
Should first sort out the basic food position
Then start your preaching, that’s where it begins

You lot who preach restraint and watch your waist as well
Should learn, for once, the way the world is run
However much you twist or whatever lies that you tell
Food is the first thing, morals follow on»

Πολύ αγαπητέ μου Μπέρτολντ,

 

με όλη την εκτίμηση που σου έχω, επειδή ακριβώς στη ζωή σου έδειξες ήθος παίρνοντας το μέρος των αδικημένων, των αδύναμων, των πεινασμένων και των καταπιεζόμενων, οφείλω να σου τραβήξω το αφτί και τις φαβορίτες μαζί.

Διότι τα παραπάνω λόγια σου δεν αποδεικνύουν, δυστυχώς, παρά πως το κυρίαρχο αστικό πνεύμα έχει ποτίσει −με το αναγκοκρατικό κήρυγμά του− ακόμα και ανήσυχα, ή τελοσπάντων όχι τόσο καθωσπρέπει, μυαλά όπως το δικό σου. Γιατί αυτό το πνεύμα είναι εκείνο που προχωράει με σημαία του τις «ανάγκες» και διακηρύσσει «ταΐστε πρώτα τον κόσμο κι έπειτα έρχεται το ήθος». Το κυρίαρχο πνεύμα των καιρών.

Μπέρτολντ,

το αναγκοκρατικό κήρυγμα −και όλα τα παρόμοια κηρύγματα του «πρακτικού λόγου» με τον ένα ή τον άλλο τρόπο− αναποδογυρίζει την πραγματικότητα.

Η πραγματικότητα είναι η εξής: Όλοι οι έμβιοι οργανισμοί τρώνε για να ζήσουν. Ο άνθρωπος, όμως, για να φάει πρέπει να συνεργαστεί, δηλαδή να συμπορευτεί στη ζωή με άλλους ανθρώπους. Βέβαια και άλλοι έμβιοι οργανισμοί πρέπει, περισσότερο ή λιγότερο να το κάνουν αυτό. Πολλά ζώα ζουν σε αγέλες και συμπορεύονται μέσα από διάφορα, θαυμαστά, συστήματα κωδίκων. Όμως ο άνθρωπος δεν μπορεί να συμπορευτεί με άλλους ανθρώπους στη βάση απλώς ενός συστήματος κωδίκων, όπως αυτά. Ο άνθρωπος συμπορεύεται με άλλους ανθρώπους μέσα από κόσμους σημασιών, οι οποίοι δεν είναι απλά συστήματα κωδίκων, και τους οποίους οφείλει να επινοεί. 

• Επομένως: Για να φάει, ο άνθρωπος πρέπει να συν-επινοεί κοινωνικά κόσμους σημασιών.

Δεδομένου, τώρα, ότι σημασία είναι κάτι που προσδιορίζει το σημαντικό, άρα και το λιγότερο σημαντικό έως το τελείως ασήμαντο, εύκολα συμπεραίνεται πως σημασία είναι διάπλαση κοινού Λόγου, κοινού νοήματος. Δηλαδή προσανατολισμού, φοράς, κατεύθυνσης. Αλλά στον κόσμο των σημασιών, η διάπλαση νοήματος, ήτοι φοράς, κατεύθυνσης, δεν έχει την τεχνική χροιά «μπρος-πίσω», «πάνω-κάτω», «αριστερά-δεξιά». Διάπλαση νοήματος στον κόσμο των σημασιών είναι, αξεδιάλυτα, διάπλαση ήθους: «γνήσιο-κάλπικο», «ουσιώδες-ευτελές», «καλό-κακό».

• Επομένως: Για να φάει, ο άνθρωπος πρέπει να συμπορευτεί με άλλους ανθρώπους, δηλαδή να συν-επινοεί κόσμους σημασιών, δηλαδή να συν-τάσσει κόσμους νοημάτων, ήτοι να διαπλάθει ήθος. Όταν δεν το κατορθώνει αυτό, τότε κινδυνεύει άμεσα να πεθάνει από την πείνα.

Το βλέπουμε πια ξεκάθαρα: Ο κόσμος δεν πεινάει, ούτε κινδυνεύει άμεσα να πεθάνει από την πείνα σήμερα επειδή δεν υπάρχει φαΐ.  Πεινάει και κινδυνεύει να πεθάνει από την πείνα επειδή ο κυρίαρχος τρόπος συμπόρευσης, ο κυρίαρχος κόσμος σημασιών, τα κυρίαρχα σχήματα νοημάτων, η κυρίαρχη διάπλαση ήθους … διέρχονται κρίση∙ και επειδή ο κόσμος δεν έχει βρει ακόμα άλλες σημασίες/νοήματα/ήθη συμπόρευσης. 

Γι’ αυτό −και μόνο με αυτή την έννοια− χτυπιόμαστε, όσοι χτυπιόμαστε εδώ κι αλλού, να λέμε πως η κρίση δεν είναι οικονομική, αλλά, πριν και πάνω από όλα, πολιτισμική, πνευματική, κρίση νοήματος και ήθους. 

Μπέρτολντ,

καταλαβαίνεις τώρα γιατί πονάει το αφτί και οι φαβορίτες σου, έτσι δεν είναι; Πρόσεξε, τέλος κι επιτέλους, κάτι ακόμα: την κρίσιμη διαφορά μεταξύ των δυο κηρυγμάτων, εκείνου δηλαδή που ειρωνεύεσαι κι εκείνου που, δυστυχώς, υιοθετείς.

Ένα κήρυγμα ήθους μπορεί να λέει σαχλαμάρες, ψεύδη, κακίες, να προτείνει παράλογα αυταρχικές σημασίες, κ.λπ. Όμως δεν αναποδογυρίζει την πραγματικότητα, δεν υποκαθιστά τις σημασίες από κάτι έξω από αυτές.

Απεναντίας, το αναγκοκρατικό κήρυγμα (και τα ανάλογα του «πρακτικού λόγου» κηρύγματα) αναποδογυρίζει την πραγματικότητα, ανάγει τις σημασίες σε κάτι έξω από αυτές (μάσα-μάσα) και, έτσι, εργάζεται για την υποκατάσταση των σημασιών από κάτι έξω από αυτές (μάσα-μάσα)∙ Εργάζεται δηλαδή για την υποκατάσταση του ανθρώπου από το «ζώο».

Τούτη η αντίληψη/υποκατάσταση είναι βέβαια η αντίληψη που είχαν ιστορικά και εξακολουθούν να έχουν οι αφέντες για τους σκλάβους. Είναι η αντίληψη εκείνων που θέλουν τους άλλους δούλους. Γι’ αυτό λοιπόν, αγαπητέ μου, τα αναγκοκρατικά κηρύγματα είναι τα δικά τους (εκείνων που θέλουν τους άλλους δούλους) κηρύγματα και τη δική τους τάξη πραγμάτων υπηρετούν.

Αυτά και σε αφήνω να τα κουβεντιάσετε με τον Καρλ. Και κοίτα, πες του από εμάς: Ο ωφελιμισμός είναι μηδενισμός.

Με εκτίμηση,

  HollowSky

Υ.Γ. Φαντάζομαι ότι εκεί που είσαι, θα έχεις καταφέρει πλέον να επινοήσεις το ειδικό σκάκι που έλεγες, όπου οι κανόνες θα αλλάζουν ακολουθώντας τις «αλλαγές των συνθηκών», και θα το απολαμβάνετε μαζί με τον Κορς! Τι κρίμα να μην ξέρω σκάκι...

---

Update Ιανουάριος 2012 Για να διασκεδάσετε, μπορείτε να δείτε πώς υποδέχτηκε τη ανάρτησή μας αυτή ένα ιστολόγιο που υπεραμύνεται, λέει, του διαλεκτικού υλισμού -όμως με προσοχή: με το κόλλημα που έφαγαν εκεί με την αναφορά μας στις ... φαβορίτες του Μπρεχτ, μπορεί να σας φύγουν οι μασέλες! Τα όψιμα σταλινόπουλα δεν παίζονται! Κάθισε ο δικός μας κι έψαχνε αν ο Μπρεχτ είχε φαβορίτες ή όχι για να μας κατακεραυνώσει αναλόγως!

Δέκα Θέσεις για τον Μαρξισμό σήμερα (1950)

 

Καρλ Κορς

1.Στο εξής δεν έχει νόημα να αναρωτιόμαστε κατά πόσον η διδασκαλία του Μάρξ και του Ενγκελς στην εποχή μας είναι θεωρητικώς αποδεκτή και πρακτικώς εφαρμόσιμη.

2.Όλες οι απόπειρες για την αποκατάσταση της μαρξιστικής θεωρίας ως συνόλου και στην αρχική της λειτουργία ως θεωρίας της κοινωνικής επανάστασης της εργατικής τάξης είναι σήμερα αντιδραστικές ουτοπίες.

3. Εν τούτοις, για καλό καθώς και για κακό, βασικά στοιχεία της διδασκαλίας του Μαρξ διατηρούν την δύναμή τους , αφού άλλαξαν λειτουργία και θέατρο. Επί πλέον , η πράξη του παλαιού μαρξιστικού κινήματος έδωσε ισχυρή ώθηση σε διάφορες πρακτικές που φέρνουν  αντιμέτωπους σήμερα τους λαούς και τις τάξεις.

4.Το πρώτο βήμα, για να ξαναστηθεί στα πόδια της μια επαναστατική θεωρία και πράξη, είναι η ρήξη μ' αυτόν τον μαρξισμό που έχει την αξίωση να μονοπωλεί την πρωτοβουλία της επανάστασης και την θεωρητική και πρακτική της καθοδήγηση.

5.Ο Μαρξ δεν είναι σήμερα παρά ένας από τους πολλούς προδρόμους, θεμελιωτές και συνεχιστές του σοσιαλιστικού κινήματος της εργατικής τάξης. Όχι λιγότερο σημαντικοί είναι οι λεγόμενοι ουτοπικοί σοσιαλιστές, από την εποχή του Τόμας Μουρ ως την δική μας. Όχι λιγότερο σημαντικός ένας μεγάλος αντίπαλος του Μάρξ, όπως ο Μπλανκί, και αδιάλλακτοι εχθροί, όπως ο Προυτόν και ο Μπακούνιν. Όχι λιγότερο σημαντικές στο τέλος, είναι οι πιο πρόσφατες εξελίξεις όπως ο γερμανικός ρεβιζιονισμός, ο γαλλικός συνδικαλισμός και ο ρώσικος μπολσεβικισμός.

6.Ιδιαιτέρως κρίσιμα στο μαρξισμό είναι τα ακόλουθα σημεία

   α. Το ότι πρακτικώς εξαρτήθηκε από μη αναπτυγμένες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες στην Γερμανία και σ'όλες τις χώρες της κεντρικής Ευρώπης όπου θα αποκτούσε πολιτική σημασία

   β. Η απόλυτη προσκόλλησή του σε πολιτικές μορφές της αστικής επανάστασης.

   γ.Το να θεωρεί χωρίς συζήτηση την προηγούμενη οικονομική κατάσταση της Αγγλίας ως πρότυπο για την μελλοντική εξέλιξη ολων των χωρών και ως προκαταρκτικό όρο για την μετάβαση προς το σοσιαλισμό.

Σ' αυτό προσθέτουμε:

   δ.Τις συνέπειες των επανηλλημένων απελπισμένων και αντιφατικών αποπειρών του να καταργήσει αυτές τις συνθήκες

7.Απ'αυτές τις συνθήκες πράγματι προέκυψαν:

   α)Η υπερεκτίμηση του Κράτους ως αποφασιστικού οργάνου της κοινωνικής επανάστασης.

   β)Η μυστικιστική ταύτιση της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας με την κοινωνική επανάσταση της εργατικής τάξης

   γ) Η διφορούμενη κανονική ανάπτυξη αυτής της πρώτης μορφήςτης μαρξιστικής θεωρίας της επανάστασης με το μπόλιασμα με μια θεωρία της κομμουνιστικής επανάστασης σε δ'υο φάσεις· αυτή η θεωρία, στρεφόμενη αφ' ενός εναντίον του Μπλανκί και αφέτέρου εναντίον του Μπακούνιν, αποσπά ταχυδακτυλουργικά από το σημερινό κίνημα την πραγματική χειραφέτηση της εργατικής τάξης τοποθετώντας της σε ένα αόριστο μέλλον.

8.Αυτό είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα βάση του οποίου κατατάσουμε την ανάπτυξη του λενινισμού ή μπολσεβικισμού· και μ' αυτήν την καινούρια μορφή μεταφέρθηκε ο μαρξισμός στην Ρωσία και την Ασία.

Ταυτόχρονα έγινε η ανάπτυξη του μαρξιστικού σοσιαλισμού , που από θεωρία επαναστατική, έγινε καθαρή ιδεολογία. Αυτή η ιδεολογία θα μπορούσε να είναι και ήταν, υποταγμένη σε μια ολόκληρη σειρά διάφορων σκοπών.

9.Απ΄αυτήν την άποψη πρέπει να κρίνουμε με κριτικό πνεύμα  τις δύο ρώσικες επαναστάσεις, του 1917 και του 1928*, και απάυτήν την άποψη πρέπει να ορίζουμε τις λειτουργείες που εκπλήρωσε σήμερα ο μαρξισμός στην Ασία και σε παγκόσμια κλίμακα.

10. Η εξουσία, να κανονίζουν όπως θέλουν την παραγωγή της ίδιας τους της ζωής οι εργάτες, δεν θα πηγάσει από το ότι θα καταλάβουν, στις διεθνείς και παγκόσμιες αγορές, τις θέσεις που εγκατέλειψε ο αυτο-αναιρούμενος και δήθεν ελεύθερος ανταγωνισμός των μονοπολιακών ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής. Αυτή η εξουσία δεν μπορεί να προκύψει παρά από την συντονισμένη επέμβαση όλων των τάξεων που σήμερα είναι αποκλεισμένες , σε μια παραγωγή, που και σήμερα ήδη, τείνει προς την μονοπολιακή και σχεδιασμένη ρύθμιση, σε όλες τις σχέσεις.

 

 Karl Korsch: Δέκα Θέσεις για τον Μαρξισμό Σήμερα (1950)

 

* YΓ Ιzi Υποθέτουμε πως τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται ο συγγραφέας μιλώντας για "ρωσική επανάσταση του 1928"-και για τα οποία κρίσιμα υπήρξε το έτος αυτό- είναι:

α) το λεγόμενο "σοβιετικό θερμιδόρ" δηλαδή η αποφασιστική νίκη και ο θρίαμβος της "σταλινικής γραφειοκρατίας" πάνω στην επαναστατική πρωτοπορία, στο μπολσεβίκικο κόμμα και το πρόγραμμα του Λένιν, η υποκατάσταση στην εργατική τάξη και το κόμμα της, του νέου διευθυντικού στρώματος που ήδη θεμελιώνει την δική του κυριαρχία, απαλλαγμένη στο εξής από κάθε έλεγχο, πάνω στην νέα κοινωνία

β) τα "έκτακτα" μέτρα της σοβιετικής γραφειοκρατίας εναντίων των εύπορων χωρικών (των "Κουλάκων") μέσα στις συνθήκες άμεσου κινδύνου λιμού, που αποτέλεσε την πανικόβλητη έναρξη της βίαιης "ολοκληρωτικής κολεκτιβοποίησης της γεωργίας", καθώς και της εντατικής και γρήγορης εκβιομηχάνισης . 

Η μετάφραση και η υποσημείωση εδώ είναι του Μανόλη Λαμπρίδη από το 1976. Για περισσότερα κείμενα του Κ. Κορς, εδώ.