Γιατί να ασχοληθεί κανείς με τη φιλοσοφία;

Πραγματικά, πολύ δύσκολα θα βρει κάποιος σοβαρό λόγο για να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία εάν βλέπει κάτι πρωταπριλιάτικους φιλοσοφομπίζνεσμεν που κυκλοφορούν, αλλά κυρίως εάν με τον όρο αυτό καταλαβαίνει αυτό που συνήθως καταλαβαίνει ο περισσότερος κόσμος, δηλαδή μια εγκεφαλική περιπλάνηση στους λαβυρίνθους των ασώματων εννοιών. 

 

Ειδικά σε μια εποχή που ζητάει «τεχνικές» ακόμα και στο λεγόμενο πνευματικό πεδίο, «instructions» και «εφαρμοσμένες» γνώσεις, για να μην πω σκέτες «apps», τέτοιου τύπου περιπλανήσεις απορρίπτονται χωρίς δεύτερη κουβέντα. Ωστόσο, αξίζει να υποψιαστεί κανείς μήπως υπάρχει περίπτωση η φιλοσοφία να μην είναι καθόλου, στην ουσιαστική της διάσταση, αυτό που φαντάζονται και ειρωνεύονται οι περισσότεροι σήμερα.

 

Σας μεταφέρουμε λοιπόν εδώ την άποψη του γνωστού μας Άγγλου φιλόσοφου Πήτερ Χάκερ, όπως την εξέθεσε με συντομία στο διαδικτυακό Ινστιτούτο Τεχνών και Ιδεών, διότι φέρνει στο φως αυτήν ακριβώς τη διάσταση, που νομίζουμε ότι κάμποσοι θα βρουν ιδιαίτερα ελκυστική. - Σημ. HS 

*

Με τι ασχολείται η φιλοσοφία

Ένα πρώτο πρόβλημα στην προσέγγιση της φιλοσοφίας, σημειώνει ο Χάκερ, είναι η συνήθης αντίληψη ότι, όπως οι φυσικοί μελετούν την ύλη, την κίνηση και την ενέργεια, και όπως οι χημικοί μελετούν τις ουσίες και τις μορφές συνδυασμού μεταξύ τους και αποσύνθεσής τους, έτσι και οι φιλόσοφοι μελετούν, υποτίθεται, τη «μετα-φυσική», δηλαδή τις «ουσιώδεις αλήθειες» όλων των κόσμων —πράγμα που σημαίνει ότι και αυτές οι «ουσιώδεις αλήθειες» πρέπει να είναι κάπως σαν τα χημικά στοιχεία και τις φυσικές δυνάμεις.

Αυτή η αντίληψη δεν είναι σωστή. Τα «θέματα» με τα οποία ασχολείται η φιλοσοφία δεν έχουν καθόλου την έννοια που έχουν τα «θέματα» των επιστημών. Δεν υπάρχουν στη φιλοσοφία θεωρίες κατά την έννοια με την οποία οι επιστήμες κατασκευάζουν θεωρίες επιβεβαιώνοντας ή διαψεύδοντάς τις με τη βοήθεια πειραμάτων ή παρατηρήσεων. Ούτε η φιλοσοφία κάνει ανακαλύψεις με την έννοια που κάνουν οι επιστήμες. 

Γενικότερα, η φιλοσοφία δεν έχει σκοπό να συμβάλει στην ανθρώπινη γνώση του κόσμου. Σκοπός της είναι να λύνει τα φιλοσοφικά προβλήματα. Ποια είναι αυτά; Είναι για παράδειγμα το αν τα ανθρώπινα όντα είναι υπεύθυνα ή όχι για τις πράξεις τους (αν δηλαδή έχουν το «αυτεξούσιο»)· ή ποιο είναι το νόημα μιας έννοιας· ή τι κάνει αναγκαίες τις «αναγκαίες αλήθειες». Κανένα επιστημονικό πείραμα δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα «ο νους είναι ο εγκέφαλος;», διότι αυτό το ερώτημα δεν είναι εμπειρικό αλλά εννοιολογικό.  

Αν μια πρόταση είναι α-νόητη, τότε δεν είναι ούτε αληθής ούτε ψευδής  

Αυτό, τονίζει ο Χάκερ, δεν σημαίνει πως η φιλοσοφία είναι μια επιστήμη των αφηρημένων ιδεών και των εννοιών. Τα φιλοσοφικά ερωτήματα είναι «εννοιολογικά» με την έννοια ότι για να απαντηθούν, να επιλυθούν ή να απορριφθούν, απαιτείται προσεκτική εξέταση των σχετικών εννοιών. Μόνο έτσι μπορούμε να δούμε αν ένα ερώτημα βγάζει νόημα, ή αν είναι κενό νοήματος. 

  

Πολλοί νομίζουν ότι τέτοιας λογής έρευνες είναι ενασχόληση με κάτι το «εντελώς αφηρημένο» και «αποκομμένο από την πραγματική ζωή». Ωστόσο, η αλήθεια είναι διαφορετική: το ξεκαθάρισμα σχετικά με το αν ένα ερώτημα βγάζει νόημα ή όχι είναι καίριο για την «πραγματική ζωή», διότι τα ζητήματα νοήματος προηγούνται των ερωτημάτων που αφορούν την εμπειρική αλήθεια. Κι ο λόγος είναι πολύ απλός: εάν μια πρόταση δεν βγάζει νόημα, αν είναι α-νόητη, αν είναι ασυνάρτητη ή συγκεχυμένη, τότε δεν μπορεί να είναι ούτε αληθής, ούτε ψευδής. Είναι α-νοησία, παραβιάζει τα όρια του λογικού νοήματος.

Ορίστε δυο απλά παραδείγματα. 

α) Σκέφτεται ο εγκέφαλός μας;

Όταν ψυχολόγοι και γνωσιακοί επιστήμονες λένε ότι αυτός που σκέφτεται είναι ο εγκέφαλός μας, τότε —προτείνει ο Χάκερ—, αντί να κουνάμε το κεφάλι μας και να λέμε: «Μα πόσο ενδιαφέρον! Τι σπουδαία ανακάλυψη!», θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι σημαίνει αυτό  που λένε. Και στη συνέχεια να τους ρωτήσουμε, ίσως: Εννοείτε ένα νουνεχή ή έναν απερίσκεπτο εγκέφαλο; Μπορεί ο εγκέφαλός μας να συγκεντρωθεί σε αυτό που κάνουμε εμείς, ή απλά συγκεντρώνεται σε αυτό που κάνει ο ίδιος; Έχει ο εγκέφαλός μας πολιτικές απόψεις; Είναι, κομματάκι Συντηρητικός ή μήπως ολίγον τι Φιλελεύθερος; Μπορεί να είναι ξεροκέφαλος; Στενόμυαλος; Τι στο καλό θα μπορούσε να είναι ένας πεισματάρης και στενοκέφαλος εγκέφαλος; Μπορεί να καταλάβει τι του λέμε; Μπορεί να μιλάει αγγλικά;  

Εάν λοιπόν συνεχίσουμε σε αυτή τη γραμμή ερωτήσεων, θα συνειδητοποιήσουμε πως η ίδια η ιδέα ότι «ο εγκέφαλος σκέφτεται», δεν έχει νόημα. Αλλά φυσικά, το να δείξουμε για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό, απαιτεί πολύ περισσότερη δουλειά.

β) Ένας θρύλος για τον Μότσαρτ

Ένα άλλο παράδειγμα. Υπάρχει ένα γράμμα, που υποτίθεται ότι το έγραψε ο Μότσαρτ, κι εκεί λέει πως μερικές φορές, όταν βρισκόταν σε δημιουργική κορύφωση, μπορούσε ν’ ακούσει μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου μια ολόκληρη συμφωνία μέσα στο μυαλό του —και τότε, το μόνο που είχε να κάνει, ήταν να καθίσει και να τη γράψει! Ακούγοντας μια τέτοια δήλωση, μπορεί να κουνήσουμε με θαυμασμό το κεφάλι μας και να πούμε: «Τι εκπληκτική μεγαλοφυία! Πώς μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο!». Μάλιστα ένας διακεκριμένος επιστήμονας και μαθηματικός, ο Roger Penrose, κάθισε και σκέφτηκε πάνω σε αυτή την επιστολή και αποφάνθηκε ότι θα καταφέρουμε να κατανοήσουμε αυτό το εκπληκτικό φαινόμενο μόνο όταν θα αποκτήσουμε μια επαρκή θεωρία της κβαντικής βαρύτητας και μια καλύτερη κατανόηση του χρόνου. Ε, ακούγοντας κάτι τέτοιο μπορεί να πούμε: «Μα ναι, ναι, σωστά! Καταπληκτικό!»

Ωστόσο, συμβουλεύει ο Χάκερ, πολύ καλύτερα θα ήταν να σταθούμε μισό λεπτό και να αναρωτηθούμε κάτι σημαντικό. Όχι αν αυτή η υποτιθέμενη δήλωση του ο Μότσαρτ είναι αληθινή, ούτε πώς μπορούσε να κάνει κάτι τόσο εκπληκτικό, αλλά εάν αυτή η ίδια η φράση («άκουγε μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου μια ολόκληρη συμφωνία μέσα στο μυαλό του») σημαίνει τίποτα. Ανεξάρτητα αν την είπε ή δεν την είπε ο Μότσαρτ. Σημαίνει κάτι; 

Στην πραγματικότητα, αν ο Μότσαρτ μπορούσε να ακούσει κάτι από μια συμφωνία μέσα στο μυαλό του στο διάστημα ενός κλάσματος του δευτερολέπτου, το μόνο που θα φανταζόταν ότι άκουσε θα ήταν το σπάσιμο μιας χορδής  —όχι μια ολόκληρη συμφωνία! Λοιπόν, η περίφημη επιστολή είναι πραγματικά πλαστή. Αλλά από φιλοσοφική άποψη δεν έχει αυτό, ή κυρίως αυτό, σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι το εξής: ότι η φράση «άκουσε μέσα στο μυαλό του μια ολόκληρη συμφωνία μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου», δεν μπορεί να σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι, αυτός ο άνθρωπος, συνειδητοποίησε ξαφνικά ότι ήξερε πώς να ολοκληρώσει τη συμφωνία που έγραφε —και όχι ότι την είχε ήδη ολοκληρώσει στη φαντασία του. Η ξαφνική ανάδυση μιας ικανότητας δεν είναι το ίδιο πράγμα με την άσκησή της σε χρόνο μηδέν· και το να έχει κανείς μια εμπειρία του «εύρηκα!», δεν σημαίνει ότι έχει ολόκληρη τη λύση ενός προβλήματος μέσα σε κλάσματα του δευτερολέπτου, αλλά σημαίνει ότι ξέρει πως, εάν του ζητηθεί, μπορεί εκθέσει ολόκληρη τη λύση σε κανονική ταχύτητα.

Τι μαθαίνει λοιπόν κανείς αν ασχοληθεί με τη φιλοσοφία;

Α) Έπειτα από τις παραπάνω διευκρινήσεις, μπορούμε να πούμε σε ένα πολύ γενικό επίπεδο ότι η φιλοσοφία είναι μια μοναδική τεχνική για την αντιμετώπιση εννοιολογικών ζητημάτων, τα οποία συναντούν οι περισσότεροι σκεπτόμενοι άνθρωποι —ερωτήματα σχετικά π.χ. με την ύπαρξη του Θεού, τη ζωή μετά θάνατον και την ελεύθερη βούληση, ερωτήματα σχετικά με την ανθρώπινη φύση, όπως τι είναι ο νους, πώς σχετίζεται ο νους με το σώμα, τι είναι ψυχή κι αν έχουμε ψυχή, κ.λπ. Τέτοιας λογής ερωτήματα, επισημαίνει ο Χάκερ, δεν είναι εμπειρικά αλλά εννοιολογικά ζητήματα, και επομένως δεν μπορούν να απαντηθούν με πειράματα όπως αυτά των φυσικών επιστημών αλλά με εννοιολογική έρευνα. 

Επίσης, η φιλοσοφία μάς δίνει κάποιους τρόπους για το χειρισμό θεμελιωδών μεθοδολογικών προβλημάτων, που έχουν να κάνουν με τις εξηγήσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς —προβλημάτων όπως: ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο να κάνεις κάτι και να ενεργείς έχοντας κάποιο λόγο; 

Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι καθόλου «αφηρημένα»! Απεναντίας, είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση των δικαιωμάτων και των αδικημάτων στην κατανομή των ευθυνών, δηλαδή για την απάντηση ερωτημάτων σχετικά με το πώς πρέπει να ζούμε, σε τι είδους κοινωνία πρέπει να προσβλέπουμε και ποιο σύστημα νόμων αρμόζει σε λογικά όντα που ζουν υπό το κράτος δικαίου. 

Β) Σε ένα πιο εξειδικευμένο επίπεδο, θα λέγαμε πως η φιλοσοφία είναι μια τεχνική για την εξέταση των συμπερασμάτων συγκεκριμένων επιστημών, για την διερεύνηση της εννοιολογικής συνοχής τους και για την εξέταση των ερμηνευτικών μεθόδων των διαφορετικών επιστημών (φυσικών, κοινωνικών και ανθρώπινων). Ο Χάκερ επιμένει να μας υπενθυμίζει ότι οι επιστήμες είναι τόσο επιρρεπείς στην εννοιολογική σύγχυση όσο και οποιοσδήποτε άλλος κλάδος της ανθρώπινης σκέψης. Μάλιστα, οι ίδιοι οι επιστήμονες είναι ως επί το πλείστον ανεπαρκώς εξοπλισμένοι για να αντιμετωπίσουν τις εννοιολογικές συγχύσεις, πράγμα που ασφαλώς χειροτερεύει τα πράγματα.

Έτσι, ειδικά σήμερα που η επιστήμη θεωρείται λαθεμένα σαν η πρωτοπόρος της έρευνας και η έσχατη εγγυήτρια όλων των αληθειών, ένα  σημαντικότατο καθήκον της φιλοσοφίας είναι να λειτουργήσει ως «κριτής του νοήματος» και να κρίνει τους επιστήμονες όταν παραβιάζουν τα όρια της λογικής. Διότι όταν π.χ. ένας νευροεπιστήμονας λέει ότι «ο νους είναι ο εγκέφαλος» κι ότι «η σκέψη είναι μια νευρωνική διαδικασία», ή πάλι όταν ένας οικονομολόγος λέει πως «ορθολογική δράση είναι να επιδιώκουμε την ικανοποίηση της επιθυμίας μας» ή ότι «ανθρώπινη ευτυχία είναι η μεγιστοποίηση της χρησιμότητας», ή τέλος όταν ένας ψυχολόγος ισχυρίζεται ότι ο αυτισμός είναι «συνέπεια της αποτυχίας των νεογνών να αναπτύξουν μια θεωρία του νου», … τότε χρειαζόμαστε την φιλοσοφία ώστε να μην αφήσουμε την επιστήμη να χάσει κάθε μέτρο και να αποτρελαθεί από το πολύ μεγαλείο.

Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι ένα κύριο μέρος της ιστορίας των ιδεών. Η μελέτη της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι ταυτόχρονα μελέτη μιας πλευράς της πνευματικής ζωής των κοινωνιών του παρελθόντος και του παρελθόντος της δικής μας κοινωνίας. Αλλά και για να κατανοήσουμε τις σύγχρονες μορφές σκέψης μας, τους τρόπους με τους οποίους εξετάζουμε σήμερα τα πράγματα, η μελέτη της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι απαραίτητη. Διότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε πού είμαστε, αν δεν καταλάβουμε πώς φτάσαμε εδώ.

Με δυο λόγια, η μελέτη της φιλοσοφίας μάς διδάσκει τροπους για να ανιχνεύουμε «ανώτερες μορφές ανοησίας», να καταλαβαίνουμε τους άκυρους συλλογισμούς και να εντοπίζουμε τους παραπλανητικούς ισχυρισμούς που σήμερα αφθονούν στον πλανήτη των e-μμε και των social media. Παράλληλα, μας διδάσκει να μην βιαζόμαστε να επιβεβαιώνουμε ή να απορρίπτουμε ισχυρισμούς, αλλά να θέτουμε ερωτήματα γι’ αυτούς. Και τέλος, καθώς μας μαθαίνει να αναζητούμε τους «υπόρρητους» ισχυρισμούς και να τους εξετάζουμε όταν χρειάζεται, μας βοηθάει να μην παθιαζόμαστε ανόητα, παρασυρμένοι από τις εντυπώσεις.

 

«Intelligent machines»

  Εάν
πηγαίνεις το αμάξι σου στο «Σωτηρία» όταν η μηχανή του βήχει,
 

τότε υποθέτω ότι
πηγαίνεις το εξυπνοτηλέφωνό σου στο «Αιγινήτειο» όταν παθαίνει διαλείψεις.

(στη φωτογραφία, non-intelligent εργαλεία και μηχανήματα αναπαύονται μετενσαρκωμένα σε μπάζα έπειτα από μια γεμάτη ζωή διακονίας προς τον άνθρωπο)

Η μύγα στο μπουκάλι

Λες ότι το κομπιούτερ σου έχει μνήμη.

Θα έλεγες ότι έχει και αναμνήσεις;

Ανοησίες περί Τεχνητής Νοημοσύνης

Όποια συναισθήματα (ενθουσιασμό ή φόβο) και αν γεννάει η θριαμβολογική παρουσίαση διαφόρων μηχανών τεχνητής νοημοσύνης και ρομπότ, τα οποία προορίζονται, λέει, όχι μόνο να κάνουν τις βαριές δουλειές αλλά και να μας … συντροφεύουν ερωτικά ή άλλως πως στις μοναξιές μας, είναι απαραίτητο το ξεκαθάρισμα της σκέψης μας ώστε να ξέρουμε πρώτα-πρώτα με τι ακριβώς έχουμε να κάνουμε. Διότι είναι ανόητο να ενθουσιάζεται κανείς, ή να φοβάται, με αερολογίες.

Περικυκλώνοντας μεθοδικά λοιπόν το κύριο θέμα μας, που είναι ο άνθρωπος και τα κακοπαθήματά του, φιλοξενούμε και πάλι τον Πήτερ Χάκερ από τη σύντομη αλλά εξαιρετικά διαφωτιστική μελέτη του για το πώς αντιλαμβανόταν τον άνθρωπο ο  Βίττγκενσταϊν. Από εδώ μπορούμε να αντιληφθούμε πόσο αέρα περιέχει το κουτί της τεχνητής νοημοσύνης ... ένα θέμα στο οποίο δεν θα σταματήσουμε να επανερχόμαστε..

Μια διευκρίνηση πάνω σε αυτά που θα διαβάσετε τώρα. Ο όρος μορφή ζωής έχει μια ιδιαίτερη και σύνθετη έννοια στον Βίττγκενσταϊν, που δεν πρέπει να τον συγχέουμε με το πώς τον εννόησαν άλλοι στοχαστές (π.χ. ο Αγκάμπεν). Ο Βίττγκενσταϊν τον χρησιμοποίησε εμφατικά στις Φιλοσοφικές Έρευνες και στο Περί βεβαιότητας. Από μια σημαντική πλευρά του, πιστεύω ότι πλησιάζει πάρα πολύ στον κατά Ηράκλειτο «ξυνό (κοινό) Λόγο», μια έννοια που δεν αφορά μια απλή συμφωνία στα λόγια, ή ομοφωνία, αλλά ένα συντονισμό στον τρόπο ζωής. Παραθέτω χαρακτηριστικά την § 241 από τις Φιλοσοφικές Έρευνες: «"Ώστε εσύ λες πως η ομοφωνία ανάμεσα στους ανθρώπους είναι αυτή που αποφασίζει τι είναι σωστό και τι λάθος;" - Σωστό και λάθος είναι αυτό που λένε οι άνθρωποι. Και ομοφωνούν οι άνθρωποι μέσα στη γλώσσα που χρησιμοποιούν. Αυτό δεν είναι ομοφωνία στις γνώμες, αλλά στη μορφή ζωής.». 

Καλή ανάγνωση! - Σημ. HS.

 

*

 

«(…) Οι επιστήμονες στο πεδίο της “τεχνητής νοημοσύνης” υποστηρίζουν πως οι μηχανές τους μπορούν νααναγνωρίζουν και να ταυτοποιούν αντικείμενα, να κάνουν επιλογές και να παίρνουν αποφάσεις, κοντολογίς να σκέφτονται. Τα μηχανήματα που παίζουν σκάκι μπορούν να νικήσουν τους μετρ σκακιστές και τα κομπιούτερς υπολογίζουν πιο γρήγορα από τους μαθηματικούς. Όλα αυτά αποτελούν άραγε αποδείξεις πως η πρόοδος της επιστήμης αναιρεί τον ισχυρισμό ότι τέτοιας λογής ιδιότητες μπορούν ν’ αποδοθούν μόνο στα ανθρώπινα πλάσματα;

Ο Βίττγκενσταϊν έζησε πριν από την εποχή των υπολογιστών. Ωστόσο, τα ζητήματα αυτά τον είχαν απασχολήσει:

“Είναι δυνατόν ένα μηχάνημα να σκέφτεται;” (…) Αυτό που μας προβληματίζει μ’ αυτό το ερώτημα, δεν είναι το γεγονός ότι δεν έχουμε ακόμα την εμπειρία ενός μηχανήματος που θα μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο. Το ερώτημα αυτό δεν είναι ανάλογο με την ερώτηση “μπορεί μια μηχανή να υγροποιήσει ένα αέριο;”, που θα μπορούσε εύλογα να κάνει κάποιος πριν από εκατό χρόνια. Το πρόβλημα βρίσκεται μάλλον στο ότι η ίδια η πρόταση “Ένα μηχάνημα σκέφτεται (αντιλαμβάνεται, επιθυμεί)”, μοιάζει άνευ νοήματος. Είναι σαν να ρωτάμε “Έχει χρώμα ο αριθμός 3;” (Λ. Βίττγκενσταϊν, Το Μπλε και το Καφέ βιβλίο, σ. 81)

Σήμερα ωστόσο, που έχουμε εξοικειωθεί τόσο πολύ με την επιστημονική φαντασία και τη “διάλεκτο” των επιστημόνων τεχνητής νοημοσύνης, το ερώτημα δεν ακούγεται τόσο ανόητο. Όμως είναι ανόητο. Ο Βίττγκενσταϊν προσέγγισε το θέμα πλαγίως:

“Θα μπορούσε μια μηχανή να σκέφτεται; ─ Θα μπορούσε να έχει πόνους; ─ Πρέπει μήπως να πούμε πως το ανθρώπινο σώμα είναι μια τέτοια μηχανή; Χωρίς άλλο, λίγο του λείπει για να είναι μια τέτοια μηχανή.” (Λ.Β., Φιλοσοφικές Έρευνες, §359)

Η επιστήμη συχνά παρουσιάζει, εκλαϊκευμένα, το σώμα σαν μια “βιολογική μηχανή”, αλλά ακόμα και για μια τέτοια “μηχανή” δεν λέμε ότι έχει πόνους. Διότι δεν έχει το σώμα μου πόνο στο κεφάλι του, αλλά εγώ έχω πονοκέφαλο στο κεφάλι μου.

“Όμως μια μηχανή δεν μπορεί βέβαια να σκέφτεται! ─ Αυτό είναι άραγε μια εμπειρική πρόταση; Όχι. Μόνο για τον άνθρωπο, και για ό,τι μοιάζει με αυτόν, μπορούμε να λέμε ότι σκέφτεται. Το λέμε και για τις κούκλες, σίγουρα και για τα φαντάσματα. Δες τη λέξη “σκέφτομαι” σαν εργαλείο.” (Φ.Ε., §360)

Τα κριτήρια για ν’ αποδώσουμε σκέψη σ’ ένα υποκείμενο, υπόκεινται στη συμπεριφορά που αυτό εκδηλώνει σε συγκεκριμένες συνθήκες. Όμως κι οι υπολογιστές δεν συμπεριφέρονται κατάλληλα στις συνθήκες; Δεν συμπεριφέρονται, δεν παράγουν στις οθόνες τους τα επιθυμητά αποτελέσματα των υπολογιστικών διαδικασιών που έχουν κάνει απαντώντας στις ερωτήσεις που τους θέσαμε; Δεν λέμε “τώρα σκέφτεται” καθώς περιμένουμε να εμφανιστεί η απάντηση; Κάτι ανάλογο δεν λέμε και για το παλιό μας αυτοκίνητο: “Α, έχει γίνει πολύ σπαστικό!”;

Ωστόσο, ένα κομπιούτερ δεν θα συμπεριφερόταν σαν ανθρώπινο πλάσμα ακόμα και στην περίπτωση που θα ήταν προγραμματισμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε οι απαντήσεις του στις πληκτρολογημένες ερωτήσεις μας δεν θα είχαν καμιά διαφορά από τις απαντήσεις που θα δακτυλογραφούσε ένας άνθρωπος (βλ. το τεστ του Τιούρινγκ). Διότι, για να απαντηθεί μια ερώτηση, χρειάζονται πολλά περισσότερα ─όχι όμως προσθετικά περισσότερα─ από το να παράγεις τον κατάλληλο ήχο, ή να εμφανίσεις μια επιγραφή που θα λέει κάτι.

Η εμφάνιση της κατάλληλης απάντησης στην οθόνη είναι καρπός της συμπεριφοράς του προγραμματιστή που σχεδίασε το πρόγραμμα του κομπιούτερ και σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί μια μορφή ανθρώπινης συμπεριφοράς από τη μεριά του μηχανήματος. Όπως ο αριθμός 3 δεν μπορεί στ’ αλήθεια να πρασινίσει από το κακό του, έτσι και το κομπιούτερ δεν μπορεί αληθινά να εκπληρώσει τα κριτήρια συμπεριφοράς βάσει των οποίων λέμε, στη πραγματική ζωή, ότι ένα πλάσμα σκέφτεται.

Ναι, αλλά δεν είναι αλήθεια ότι το κομπιούτερ υπολογίζει; Υπολογίζει, αλλά όχι με τον τρόπο που υπολογίζουμε εμείς. Ο υπολογιστής δεν κατανοεί τα αποτελέσματα που παρουσιάζει, ούτε γνωρίζει τη σημασία των συμβόλων που εμφανίζει στην οθόνη, διότι δεν γνωρίζει ούτε καταλαβαίνει τίποτα. Γι’ αυτό το λόγο τα πάντα είναι ίδια, ανεξαρτήτως αν είναι συνδεδεμένος με μια οθόνη που εμφανίζει σύμβολα, ή μ’ ένα κλαβιέ που παίζει νότες.

Αλλά τελοσπάντων, δεν κάνει υπολογισμούς μηχανικά; Το κάνει μόνο με τον παράγωγο, από δεύτερο χέρι τρόπο, με τον οποίο το έκανε και μια αριθμομηχανή του 19^ου αιώνα. Όχι με τον τρόπο που το κάνει ένας άνθρωπος, ο οποίος μπορεί να λογαριάζει μηχανικά αλλά ταυτόχρονα μπορεί να υπολογίζει και στοχαστικά. Αν μπορούσε πραγματικά το κομπιούτερ να σκέφτεται, τότε θα μπορούσε επίσης να συλλογίζεται, ν’ αναρωτιέται, να αναθεωρεί ─αλλά το να αναθεωρεί κανείς μηχανικά, αυτό είναι κάτι το ανύπαρκτο.

Το να λέμε ότι κάποιος είναι απορροφημένος, προσηλωμένος στις σκέψεις του, έχει νόημα. Θα πρέπει να είναι ικανός να πράττει και στοχαστικά αλλά και ασυλλόγιστα, να σκέφτεται πριν πράξει αλλά και να πράττει πριν σκεφτεί. Αν μπορεί κάποιος να σκέφτεται, τότε μπορεί να έχει άποψη, να είναι ισχυρογνώμονας, εύπιστος ή δύσπιστος, ανοιχτόμυαλος ή στενοκέφαλος, να έχει καλή ή χάλια κρίση, να είναι διστακτικός ή αποφασιστικός, έξυπνος, συνετός ή απερίσκεπτος και επιπόλαιος στις κρίσεις του. Κι όλο αυτό το νήμα ικανοτήτων και διαθέσεων πρέπει με τη σειρά του να είναι τυλιγμένο σ’ ένα μεγαλύτερο κουβάρι. Διότι όλες αυτές οι ιδιότητες μπορούν ν’ αποδοθούν μόνο σ’ ένα πλάσμα, που μπορεί να φανερώσει τέτοιου είδους ικανότητες στη συμπεριφορά, στην ομιλία, στην πράξη και στις αντιδράσεις του απέναντι στις συνθήκες της ζωής.

“Πόσο πολλά είναι όλα αυτά που πρέπει να κάνει ένας άνθρωπος για να μπορέσουμε να πούμε ότι σκέφτεται!” (Λ.Β., Σημειώσεις πάνω στη Φιλοσοφία της Ψυχολογίας, τ. Ι, §563)

Οι πνευματικές ικανότητες δεν είναι ανεξάρτητες από τις συναισθηματικές και τις βουλητικές ικανότητες, κι αυτές εδώ δεν μπορούν να διαχωριστούν από τις αντιληπτικές ικανότητες ή από τη δεκτικότητα στην ευχαρίστηση και τον πόνο. Έχουμε εφεύρει τους υπολογιστές για να μας απαλλάξουν από τον κόπο της στενά υπολογιστικής διαδικασίας. Αυτές οι μηχανές δεν είναι σκεπτόμενα όντα που σκέφτονται αντί για εμάς, αλλά εφευρέσεις που παράγουν αποτελέσματα υπολογισμών χωρίς κανείς ουσιαστικά να υπολογίζει ή να σκέφτεται.

Αυτό που δεν μας επιτρέπει να μιλάμε κυριολεκτικά για νοητικές ικανότητες των υπολογιστών, δεν είναι η έλλειψη ή η ανεπάρκεια υπολογιστικής ικανότητας. Είναι το γεγονός ότι δεν έχει νόημα να αποδίδουμε βούληση ή πάθος, επιθυμία ή πόθο σε ένα μηχάνημα. Αυτές είναι ιδιότητες των έμψυχων πλασμάτων, δηλαδή

• πλασμάτων τα οποία έχουν σώμα ─αλλά οι μηχανές δεν έχουν σώμα
• πλασμάτων που δεν έχουν εγγενή σκοπό και όμως υιοθετούν δικούς τους στόχους ─αλλά οι μηχανές δεν έχουν προαίρεση, δεν έχουν πρόθεση [intention], ούτε άλλο στόχο από αυτό για τον οποίο έχουν κατασκευαστεί
• πλασμάτων τα οποία, αντίθετα από τις μηχανές, θέτουν για τους εαυτούς τους αντικειμενικούς σκοπούς, έχουν προτιμήσεις, επιθυμίες κι αντιπάθειες, ευχαριστιούνται όταν πετυχαίνουν τους σκοπούς τους και στεναχωριούνται όταν αποτυχαίνουν.

Όλα αυτά είναι ικανότητες πλασμάτων που μπορούν να έχουν μια καλή μέρα, να ευημερήσουν ή να βαλτώσουν, να ευτυχήσουν. Ενώ όμως οι συνθήκες μπορούν να επηρεάσουν τη λειτουργία ενός μηχανήματος, να είναι ευνοϊκές ή όχι γι’ αυτήν, δεν μπορούν να επηρεάσουν ούτε την ευημερία, ούτε τη διάθεση του, διότι τέτοιας λογής πράγματα δεν ισχύουν για τα μηχανήματα. Ό,τι είναι άψυχο, δεν μπορεί να είναι καλά, ούτε να πράττει καλά. Ό,τι είναι χωρίς ζωή, δεν μπορεί να ευτυχήσει.

Η σκέψη είναι φαινόμενο της ζωής. Εκδηλώνεται σε μια απέραντη ποικιλία τρόπων συμπεριφοράς μέσα στη ζωή. Οι μορφές σκέψης είναι εκφάνσεις μιας μορφής ζωής, μιας κουλτούρας, ενός πολιτισμού. Δεν χρειάζεται να φοβόμαστε ότι οι μηχανές θα σκέφτονται αντί για εμάς. Μπορούμε όμως κάλλιστα να φοβόμαστε την πιθανότητα να μας οδηγήσουν στο σημείο να πάψουμε να σκεφτόμαστε από μόνοι μας.

Αυτό που στερούνται τα μηχανήματα δεν είναι η υπολογιστική ικανότητα. Είναι η ζωϊκότητα. Η επιθυμία και η δυστυχία, η ελπίδα κι η απογοήτευση, είναι οι ρίζες του σκέπτεσθαι και όχι του μηχανικού υπολογισμού.»

Π.Μ.Σ. Χάκερ, Βίττγκενσταϊν. Περί της ανθρώπινης φύσης. (1997)

ελληνική έκδοση, «Ενάλιος», 2002

Χάκερ vs Νευροεπιστήμονες

P.M.S. Hacker

Το 2003 ο ‘‘βιττγκενσταϊνικός’’ φιλόσοφος P.M.S. Hacker (1939) και ο ειδικευμένος στις συνάψεις νευροεπιστήμονας Μάξγουελ Μπένετ (1939) κυκλοφόρησαν το βιβλίο Philosophical Foundations of Neuroscience, ασκώντας ριζική κριτική στις κυρίαρχες στις νευροεπιστήμες αντιλήψεις για τη νόηση, τη συνείδηση, τη γλώσσα και τον εγκέφαλο. Το Neuroscience and Philosopy, από όπου επίσης παραθέτουμε εδώ, είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ανταλλαγή επιχειρημάτων μεταξύ των Χάκερ και Μπένετ από τη μια μεριά, και των φιλοσόφων Ντάνιελ Ντένετ και Τζον Σερλ από την άλλη. 

 

Και στα δυο βιβλία ο Χάκερ αναπτύσσει, πέραν των όσων μεταφέραμε εδώ, και μια διεισδυτική κριτική στην πολύ μοδάτη σήμερα ιδέα των «qualia», η οποία αναφέρεται στη ατομικότητα των υποκειμενικών, συνειδητών εμπειριών και στην οποία στηρίζονται πολλοί σύγχρονοι νευροεπιστήμονες θέλοντας να «χαρτογραφήσουν» τον εγκέφαλο. Θα επανέλθουμε κάποια στιγμή σε αυτό. Η μετάφραση των αποσπασμάτων και οι επιμέρους τίτλοι είναι δικοί μας. - Σημ. HS.  

 

*

 

Ο επιστημονισμός ως κυρίαρχη ιδεολογία

 

(...) Σήμερα, το μεγαλύτερο εμπόδιο στο δρόμο για μια καθαρότερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο σκεφτόμαστε τον εαυτό μας και τον κόσμο στον οποίο ζούμε είναι ο επιστημονισμός, ο οποίος διαποτίζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε και την κουλτούρα μας. Έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε πως εάν ένα πρόβλημα είναι σοβαρό, τότε η επιστήμη θα βρει τη λύση του∙ και πως, αν η επιστήμη δεν βρίσκει τη λύση του, τότε μάλλον το πρόβλημα δεν είναι σοβαρό. Αυτό βέβαια είναι τελείως λάθος.

Η κυριαρχία του επιστημονισμού είναι ολοφάνερη στη λατρεία των μμε για τις νευροεπιστήμες. Όλη την ώρα ακούς εκεί ανθρώπους να λένε για τον εγκέφαλό τους, τι κάνει ή τι δεν κάνει ο εγκέφαλός τους, τι τους βάζει ή τι τους λέει να κάνουν ο εγκέφαλός τους, κ.ο.κ. Έτσι, ένα σωρό παρανοήσεις έχουν πλέον αρχίσει να διαποτίζουν την καθημερινή ομιλία των τηλεθεατών. Αυτό είναι ολέθριο και πάρα πολύ σοβαρό. Διότι οι παρανοήσεις αυτές δεν εκπέμπονται διαθλαστικά απλώς και μόνο από τους δημοσιογράφους, αλλά κατευθείαν από τους ίδιους τους νευροεπιστήμονες. Πράγματι, σε όποιο τομέα κι αν δουλεύουν, θα δούμε ότι θεωρούν πως αυτό που εξηγεί την ανθρώπινη συμπεριφορά, τη σκέψη μας, τις πεποιθήσεις μας, τις ελπίδες μας ή τους φόβους μας, είναι οι εγκεφαλικές διεργασίες. Πιστεύουν δηλαδή στ’ αλήθεια πως αυτός που σκέφτεται, συλλογίζεται, κρίνει, ζυγιάζει, πιστεύει, φοβάται κι ελπίζει είναι ο εγκέφαλος.

Αυτή η ιδέα δεν είναι προϊόν της επιστημονικής έρευνας, αλλά απότοκος εννοιολογικής σύγχυσης, από την οποία οφείλουμε ν’ απαλλαγούμε. Στην αντίρρηση ότι, θέλοντας να παρέμβουμε διορθωτικά στις εννοιολογικές συγχύσεις της επιστήμης, ενδεχομένως ενδιαφερόμαστε να προκαταβάλουμε το σχεδιασμό των νέων πειραμάτων, ξεκαθαρίζουμε δεν μας ενδιαφέρει το όποιο επόμενο πείραμα, αλλά η κατανόηση του προηγούμενου πειράματος. Τα εννοιολογικά ξεκαθαρίσματα συνεισφέρουν κατά πρώτο και κύριο λόγο στην κατανόηση αυτού που ήδη γνωρίζουμε και στη σαφήνεια κατά τη διατύπωση ερωτήσεων που αφορούν αυτά που ήδη ξέρουμε.

Επιστήμες και εννοιολογικό κομφούζιο

Η επιστήμη δεν είναι περισσότερο άτρωτη στα εννοιολογικά σφάλματα απ’ οποιοδήποτε άλλο πεδίο της ανθρώπινης διάνοιας. Η ίδια η ιστορία της επιστήμης είναι διάσπαρτη με τα λείψανα θεωριών, που δεν ήταν απλώς λανθασμένες αλλά εννοιολογικά συγκεχυμένες. Για παράδειγμα, η θεωρία του Γκέοργκ Σταλ (1659-1734) για την ανάφλεξη ήταν εννοιολογικά διάτρητη καθώς σε ορισμένες περιπτώσεις απέδιδε αρνητικό βάρος στο ‘‘φλογιστόν’’ ─μια ιδέα που, μέσα στο πλαίσιο της νευτώνειας Φυσικής όπου ανήκε, δεν έβγαζε νόημα. Ή πάλι, η κριτική που άσκησε ο Αϊνστάιν στην θεωρία του ηλεκτρομαγνητικού αιθέρα (το υποτιθέμενο μέσον δια του οποίου έλεγαν ότι διαδίδεται το φως) δεν στόχευε μόνο τα αποτελέσματα του πειράματος Μάικελσον-Μόρλεϊ (1887), που είχε αποτύχει ν’ αποδείξει το ζητούμενό του, αλλά και την εννοιολογική σύγχυση γύρω από τη σχετική κίνηση της ύλης, από την οποία περίμεναν να αποδείξουν το ρόλο του αιθέρα στην ηλεκτρομαγνητική επαγωγή. (…)

Ερώτημα πρώτο. Μήπως όμως οι εννοιολογικές συγχύσεις είναι αναπόφευκτες; Όχι, δεν είναι. Μπορούμε να τις αποφύγουμε, αλλά κάνοντάς το τα πράγματα αλλάζουν. Για παράδειγμα, ερωτήσεις ενός ορισμένου τύπου παύουν να τίθενται άπαξ και αναγνωρίσουμε ότι βασίζονταν σε παρανοήσεις. Όπως το είχε θέσει ο Χερτζ στη θαυμάσια εισαγωγή του στις Αρχές της Μηχανικής (1899): ‘‘Όταν αρθούν αυτές οι οδυνηρές αντιφάσεις […] τότε το μυαλό μας, έχοντας πάψει να ταλανίζεται με αυτές, σταματά να θέτει άκυρες ερωτήσεις’’. Επίσης, αίρονται κάποια συμπεράσματα, τα οποία αντλούσαμε προηγουμένως από ένα δεδομένο σώμα εμπειρικής έρευνας, μιας και συνειδητοποιούμε ότι είναι άσχετα με το ζήτημα που θέλαμε να φωτίσουμε. (…)

Η πλάνη του Σκέπτομαι άρα υπάρχω και η ριζική αυτοαναφορικότητα

P.T. Geach (1916-2013)

Είναι μάλλον δεδομένο ότι το «ζήτημα του υποκειμένου», δηλαδή οι περιπλοκές του και η αποσαφήνισή του, δεν απασχολεί ιδιαίτερα τον καιρό μας, παρ’ όλο που (ή μήπως επειδή;) συνδέεται στενά τόσο με την ατομική όσο και με τη συλλογική υπόστασή μας. Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι οι παλιότερες διαμάχες γύρω από αυτό φαίνεται να κατέληξαν σε αδιέξοδο ─οπότε, «γιατί να ασχολείται κανείς με τελειωμένα πράγματα»;

H υπόθεση που προτείνουμε, είναι ότι αυτό το αδιέξοδο δεν έχει να κάνει με το ίδιο το διαφιλονικούμενο θέμα, αλλά με το ότι η όλη διαμάχη παγιδεύτηκε σε ένα πολύ γοητευτικό αρχικό σφάλμα. Το σφάλμα αυτό ήταν η (κατά βάση καρτεσιανή) θέση, σύμφωνα με την οποία αυτό που χαρακτηρίζει και μπορεί να ορίσει το υποκείμενο, είναι μια ριζική αυτοαναφορικότητα, όπως την συνοψίζει το περίφημο απόφθεγμα «Σκέπτομαι, άρα υπάρχω». 

 

Συγκεκριμένα, αυτό το σαγηνευτικό απόφθεγμα ουσιαστικά μεταθέτει τη βεβαιότητα για την ύπαρξη στην αυτοβεβαίωση, μέσω της «ενδοσκόπησης», μιας απόλυτης υποκειμενικής «εσωτερικότητας». Ας το δούμε με τα λόγια του ίδιου του Descartes:

─ Εξετάζοντας με προσοχή τι ήμουν, είδα ότι μπορούσα μεν να υποθέσω πως δεν είχα σώμα και πως ούτε κόσμος υπήρχε, ούτε τόπος όπου να βρίσκομαι, αλλά πως δεν μπορούσα γι' αυτό το λόγο να υποθέσω πως δεν υπήρχα ούτε κι εγώ. (…) [Διότι] πρόσεξα πως, ενώ εγώ ήθελα να σκεφτώ ότι όλα ήταν ψεύτικα, έπρεπε αναγκαστικά, εγώ που το σκεπτόμουν, να είμαι κάτι. Και παρατηρώντας πως τούτη η αλήθεια: σκέπτομαι άρα υπάρχω, ήταν τόσο στέρεη και τόσο σίγουρη που όλες μαζί οι εξωφρενικές υποθέσεις των σκεπτικών φιλοσόφων δεν ήταν ικανές να την κλονίσουν, έκρινα πως μπορούσα χωρίς ενδοιασμούς να την παραδεχθώ σαν την πρώτη αρχή της φιλοσοφίας που αναζητούσα. («Περί Μεθόδου λόγος», Μέρος Τέταρτο).

─ Γνωρίζω ότι υπάρχω, και ρωτώ ποιος είμαι εγώ που γνωρίζω. (…) Μετά από ένα υπερεπαρκές ζύγιασμα των πάντων, πρέπει τελικά να καταλήξω ότι η απόφανση "Εγώ είμαι, εγώ υπάρχω" αληθεύει αναγκαία όποτε την προφέρω ή τη συλλαμβάνω στο πνεύμα μου. Όμως ακόμα δεν κατανοώ επαρκώς τι είναι αυτό το Εγώ, το οποίο οπωσδήποτε είναι υπαρκτό. («Στοχασμοί», Δεύτερος Στοχασμός).

Για ποιο λόγο αυτή η μετάθεση ήταν σφάλμα το δείχνει με μεγάλη σαφήνεια ο σημερινός φιλοξενούμενός μας, ο φιλόσοφος Peter Geach (βλέπε επίσης την κριτική που άσκησε ο Gilbert Ryle, εδώ).

Πριν του δώσουμε το λόγο, να σημειώσουμε μόνο ότι το σφάλμα αυτό προήλθε από μια αγωνία απάντησης του Καρτέσιου σε ένα καλπάζοντα (και για τον ίδιο τον Καρτέσιο, εξωφρενικό) σκεπτικισμό, ο οποίος φαίνεται να είχε ευνοηθεί από ένα «αναποδογύρισμα της στοχαστικής πορείας». Αυτό το αναποδογύρισμα θα μπορούσαμε να το τοποθετήσουμε ως εξής: 

 

Ενώ μέχρις ενός σημείου ο στοχασμός εδραζόταν αφετηριακά στη βεβαιότητα για την ύπαρξη του αντικειμενικού κόσμου και στη βεβαιότητα ότι μπορούμε να τον γνωρίσουμε, αφήνοντας πεδίο αμφιβολιών μόνο για το πώς (βάσει ποιων κριτηρίων) μπορούμε να τον γνωρίσουμε αληθινά, από ένα σημείο κι έπειτα ο στοχασμός έθεσε ως αφετηρία του την αμφιβολία για το κατά πόσο η γνώση μας του αντικειμενικού κόσμου είναι αληθινή, προχώρησε αμφιβάλλοντας για το κατά πόσο μπορούμε να γνωρίσουμε τον αντικειμενικό κόσμο και κατέληξε ν’ αμφιβάλλει ακόμα και για την ύπαρξη του κόσμου αυτού.

Σε κάθε περίπτωση, από την αυτοαναφορικότητα του υποκειμένου-cogito προήλθαν δυο «σχολές»: η ιδεαλιστική φιλοσοφία του «Εγώ» από τη μιά, και ο εμπειρισμός του υποκειμένου-«δέσμη αντιλήψεων» από την άλλη. Τι κατόρθωσαν; Να οδηγήσουν στην εξαΰλωση του αυτοαναφορικού υποκειμένου εφόσον, όπως επισημαίνει ο Πωλ Ρικέρ στο Ο ίδιος ο εαυτός ως άλλος (1990), ενώ κατά τα φαινόμενα το καρτεσιανό υποκείμενο αυτοβεβαιώνεται θριαμβευτικά με το «εγώ σκέπτομαι άρα υπάρχω», στην πραγματικότητα στήνεται πάνω στην άβυσσο της υπέρμετρης αμφιβολίας, έπειτα εξυμνείται με αμετροέπεια και τέλος υποβιβάζεται σε μείζονα ψευδαίσθηση.

Σήμερα, είναι μάλλον φανερό πως η προσπάθεια εύρεσης λύσης στο παραπάνω αδιέξοδο με την εξάλειψη του ίδιου του υποκειμένου χάριν των «δομών» από το ρεύμα του στρουκτουραλισμού, τελικά συνέτριψε το υποκείμενο χτυπώντας το τυφλά πάνω στον τοίχο του (αλτουσεριανομαρξιστικού και μη) «αντί-ανθρωπιστικού» παραλογισμού, με διάφορα απόνερα όπως ο «τρανσχιουμανισμός» και τα λοιπά. 

 

Σημειώνω ότι έχω προσθέσει σε αγκύλες το «Εγώ», διότι στην αγγλική και τη γαλλική γλώσσα είναι πάντα παρόν (I see a spider, Je pense,…) και η παρουσία του είναι σημαντική για να καταλάβουμε το πρόβλημα του καρτεσιανού αποφθέγματος και την κριτική του Γκητς. Επίσης, γράφω Καρτέσιος (αντί για Ντεκάρτ), μιας κι έχει επικρατήσει ο όρος «καρτεσιανός» (λογισμός, κ.λπ.). Ο λόγος τώρα στον Πήτερ Γκητς.  - Σημ. HS

 

*

 

 

«(...) Αξίζει τον κόπο να δείξουμε ποιο είναι πραγματικά το σφάλμα του καρτεσιανού cogito ergo sum (σκέπτομαι, άρα υπάρχω). Πολλοί πρωτοετείς φοιτητές της φιλοσοφίας βρίσκουν ελκυστικό αυτό το κομμάτι του καρτεσιανισμού. Και πολλοί άνθρωποι που δεν έχουν εντρυφήσει στη φιλοσοφία, πιστεύουν ότι, από τη χρήση του ‘‘εγώ’’ σε καθημερινές εκφράσεις (όπως πχ. ‘‘[Εγώ] αισθάνομαι να πεινάω’’, ή ‘‘Θυμούμενος τι [εγώ] σκεφτόμουν χτες…’’), μπορούμε να κατανοήσουμε άμεσα ένα ζήτημα όπως αυτό που θέτει π.χ. το ερώτημα: ‘‘Θα εξακολουθήσω άραγε να έχω συνείδηση μετά που θα καταστραφεί το σώμα μου;’’.

Η ιδέα που υπάρχει πίσω από αυτό, είναι ότι η ενδοσκόπηση μπορεί να δώσει στην λέξη ‘‘εγώ’’ μια ιδιαίτερη έννοια, μια ξεχωριστή έννοια, την οποία μπορεί ο καθένας μας  να μάθει προσωπικά. Ποια έννοια; Ότι η λέξη ‘‘εγώ’’ δεν σημαίνει τον άνθρωπο P.T.G. [Peter Thomas Geach] όταν αυτός τη χρησιμοποιεί, αλλά κάτι διαφορετικό από αυτόν, κάτι το οποίο μπορεί να δει άμεσα κοιτάζοντας μέσα του.

Ας ξεκινήσουμε θυμίζοντας πώς χρησιμοποιούμε το ‘‘εγώ’’ στα ρήματα που εκφράζουν ψυχικά πάθη [τα οποία ο Βίτγκενσταϊν ονόμασε ‘‘ψυχολογικά ρήματα’’: βλέπω, σκέφτομαι, θέλω, φοβάμαι, ανησυχώ, κ.λπ.]  στην καθημερινή γλώσσα.

Αν ο P.T.G. πει ‘‘[εγώ] βλέπω μια αράχνη’’ ή ‘‘[εγώ] αισθάνομαι άρρωστος’’, αυτό που κανονικά θα σκεφτεί κανείς είναι ότι ο P.T.G. βλέπει μια αράχνη ή αισθάνεται άρρωστος. Αυτό σημαίνει με άλλα λόγια ότι η λέξη ‘‘εγώ’’, όταν τη λέει ο P.T.G., χρησιμεύει ώστε οι άλλοι άνθρωποι να στρέψουν την προσοχή τους προς τον P.T.G. [σαν το χέρι, που σηκώνει ο μαθητής ή κάποιος σε μια συνέλευση για να πάρει το λόγο] ─και αν τυχόν δεν είναι αμέσως ξεκάθαρο ποιος μίλησε [αν π.χ. μίλησε από το διπλανό δωμάτιο], τότε θα ακολουθήσει αυθόρμητα η ερώτηση ‘‘ποιος το είπε αυτό;’’.

Ας φανταστούμε τώρα τον Καρτέσιο να στοχάζεται σκυφτός πάνω από τη σόμπα του και κάποια στιγμή να λέει μονολογώντας: ‘‘[Εγώ] έχω μπερδευτεί εντελώς! Αλλά ποιος είναι αυτός ο ‘εγώ’ που είναι τρομερά μπερδεμένος;’’.

Όταν ο Καρτέσιος λέει μονολογώντας τη φράση ‘‘[Εγώ] έχω μπερδευτεί εντελώς’’, τότε σίγουρα το ‘‘εγώ’’ δεν χρησιμεύει για να στρέψει την προσοχή του Καρτέσιου  προς τον Καρτέσιο! Ούτε χρησμεύει για να δείξει ότι αυτός που έχει μπερδευτεί είναι ο Καρτέσιος και όχι κάποιος άλλος! Άλλωστε, όταν μονολογεί κανείς, μπορεί θαυμάσια να εκφραστεί χωρίς καν να χρησιμοποιήσει τη λέξη ‘‘εγώ’’. Μπορεί π.χ., αναφερόμενος στους στοχασμούς του, να πει σε μια στιγμή ‘‘Πωπώ τι τρομερό μπέρδεμα!’’. (…)

Αναμφίβολα, ερωτήσεις όπως ‘‘Τι είναι αυτό το εγώ;’’, ή ‘‘Ποιος είμαι εγώ λοιπόν;’’, μπορεί να έχουν σαφές νόημα σε ορισμένες περιστάσεις. Για παράδειγμα, αν ο Καρτέσιος έχει πάθει αμνησία και ρωτάει για να μάθει ποιος είναι (Ποιος είμαι εγώ; - Είσαι ο Καρτέσιος). Πρόκειται όμως για αλλόκοτες και ασυνήθιστες περιστάσεις, που ασφαλώς τυχαίνει να συμβούν και συμβαίνουν. Ωστόσο, ο στοχασμός και το ερώτημα του Καρτέσιου πάνω από τη σόμπα του δεν έχουν να κάνουν με καμιά τέτοιου είδους ασυνήθιστη περίσταση. Δεν είναι λόγω αμνησίας που αναρωτιέται ‘‘αλλά ποιος είναι αυτός ο ‘εγώ’ που είναι τρομερά μπερδεμένος;’’ όταν λέει ‘‘[εγώ] έχω μπερδευτεί εντελώς!’’. Απλώς, εδώ, οι ερωτήσεις ‘‘Ποιος είναι αυτός ο ‘εγώ’;’’ και ‘‘Ποιος είμαι εγώ;’’ δεν έχουν καμιά από τις συνηθισμένες χρήσεις τους, ενώ ταυτόχρονα δεν έχει προσδιοριστεί και καμιά καινούργια χρήση τους.

Όταν ο Γουίλιαμ Τζέημς προσπάθησε να θέσει στον εαυτό του το ερώτημα του Καρτέσιου και να το απαντήσει, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό που εννοούσε λέγοντας ‘‘εγώ’’, ο ‘‘εαυτός’’ ή ‘‘οι εαυτοί μου’’, ήταν ένα σύνολο αισθήσεων, τις οποίες υποτίθεται ότι ένιωσε στο κεφάλι και στο λαιμό του. Φυσικά, αν ο Τζέημς άκουγε κάποιον να μονολογεί λέγοντας ‘‘έχω μπερδευτεί απίστευτα’’, δεν θα θεωρούσε  ότι αυτός που έχει μπερδευτεί απίστευτα είναι ...  ‘‘οι αισθήσεις που ένιωσε στο κεφάλι και το λαιμό του’’! Ξέρουμε ότι, αντίθετα απ’ τον Καρτέσιο, ο Τζέημς ήταν ένας έμπειρος και ικανός ψυχολόγος. Πώς λοιπόν κατάφερε κατά την καρτεσιανή ενδοσκόπησή του να παραβλέψει αυτό που γνώριζε ως ‘‘εαυτό ή εαυτούς’’ και δεν βρήκε παρά ‘‘αισθήματα που ένιωσε στο κεφάλι και το λαιμό’’ του; Πώς έκανε ένα τόσο χοντρό λάθος; (...)

Υποστηρίζω πως αν ο Γ. Τζ. πει στον εαυτό του μονολογώντας ‘‘Έχω μπερδευτεί τρομερά με αυτό το πρόβλημα’’, δεν θα εννοεί ούτε ότι μπερδεύτηκε ο άνθρωπος Γ. Τζ., ούτε ότι μπερδεύτηκαν κάποια ‘‘αισθήματα που ένιωσε στο κεφάλι και το λαιμό’’ του. Γιατί; Διότι, εδώ, η λέξη ‘‘εγώ’’ δεν χρησιμεύει για να δείξει ποιος μπερδεύτηκε. Σε τέτοιου είδους μονολόγους, η χρήση του ‘‘εγώ’’ είναι καταχρηστική, παρασιτεί πάνω στη χρήση που του κάνουμε όταν απευθυνόμαστε σε άλλους. Όταν δηλαδή δεν υπάρχουν άλλοι άνθρωποι, όταν δεν απευθυνόμαστε σε άλλους, αλλά απλώς μονολογούμε, τότε το ‘‘εγώ’’ πλεονάζει και δεν αναφέρεται σε τίποτα το ιδιαίτερο. Η μονολογική φράση ‘‘Έχω μπερδευτεί τρομερά με αυτό το πρόβλημα’’ δεν σημαίνει πραγματικά τίποτα περισσότερο από ‘‘Αυτό το πρόβλημα είναι σωστή σπαζοκεφαλιά!’’. Παρόμοια: ‘‘Έχω (ή είχα) ένα τρομερό πόνο’’ δεν θέλει να πει τίποτα περισσότερο απ’ το ‘‘Αυτός ο πόνος είναι (ήταν) τρομερός’’. Δηλαδή, όταν κάτι λέγεται ως μονόλογος, τότε το ερώτημα τίνος είναι (ήταν) αυτός ο πόνος δεν προκύπτει καθόλου.

Με δυο λόγια, το μονολογικό ‘‘Εγώ’’ είναι πλεονάζον, όπως το εξήγησα, διότι η κανονική χρήση της λέξης ‘‘Εγώ’’ περιορίζεται απλά στο να στρέφει την προσοχή των άλλων σε αυτόν που μιλάει. Αν κανείς διαφωνεί με αυτό, παρακαλώ να εξηγήσει πώς ο ίδιος αντιλαμβάνεται τη χρήση του ‘‘Εγώ’’. Διότι έχω πολύ βάσιμους λόγους να υποψιάζομαι ότι έχει πέσει θύμα μιας πολύ διαδεδομένης φιλοσοφικής πλάνης. Κυκλοφορούν άλλωστε οι πιο παράξενες ιδέες σχετικά με τις λέξεις και το τι επισημαίνουν. Για παράδειγμα, πολύ συχνά θεωρείται ότι η λέξη τίποτα κατονομάζει μια οντότητα, ή μάλλον μια μη-οντότητα (βλ. τον τέταρτο Στοχασμό του Καρτέσιου). (…)

Υποστηρίζω επομένως ότι είναι θύμα φιλοσοφικής πλάνης όποιος νομίζει πως το καρτεσιανό cogito ergo sum, μάς παρέχει ένα τρόπο για να συλλάβουμε κάποια άυλη πλευρά μας, η οποία υποτίθεται ότι σημαίνεται με το ‘‘Εγώ’’. Ωστόσο δεν είπα, ούτε και σκέφτομαι παρ’ όλα αυτά, πως το cogito είναι ο μοναδικός δρόμος για να σχηματίσουμε μια έννοια της ψυχής ή του πνεύματος. Έδειξα απλώς, ότι ο δρόμος του cogito είναι αδιέξοδο.»

Peter Geach, Mental Acts. Their content and their objects (1957)