Ρασιοναλισμός και μυστικοπάθεια

Τζον Ράλστον Σάουλ

«Ο ρασιοναλισμός προώθησε την ιδέα, ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον που κρύβεται μάλλον παρά φανερώνεται. Όπως συνήθως, σκαπανέας στην ανάπτυξη της ρασιοναλιστικής σκέψης ήταν ο Μακιαβέλι. Αυτός ο αυλικός, ο μάστορας της χειραγώγησης, ο ιντριγκαδόρος τών διαδρόμων, υποστήριζε πως ο άνθρωπος οφείλει να κρύβει πολλά πράγματα αν θέλει να κατατροπώσει τούς αντιπάλους του. Μετά τον Μακιαβέλι ήρθε ο καλοπροαίρετος Έρασμος, που έγινε ο διανοούμενος και ο ουμανιστής με τη μεγαλύτερη επιρροή κατά την Αναγέννηση στην Βόρεια Ευρώπη. 

[…] Ο Έρασμος εγκωμίαζε την αρετή της διακριτικότητας, η οποία υποτίθεται ότι θα χαλιναγωγούσε τον αναιδή κάνοντας μετριοπαθέστερη τη δημόσια συμπεριφορά τού ατόμου : “Είναι ανθυγιεινό να συγκρατείς τα ούρα σου, αλλά ορθό το να ουρείς κρυφά. Ορισμένοι συνιστούν στους νέους να συγκρατούν τα αέριά τους σφίγγοντας τον πισινό τους. Λοιπόν! Δεν είναι σωστό ν’ αρρωστήσει κανείς μόνο και μόνο για να είναι ευγενικός. Αν μπορείς να βγεις από το δωμάτιο, βγες έξω για να κλάσεις. Αν δεν μπορείς, τότε πρέπει ν’ ακολουθήσεις την παλιά συμβουλή: κρύψε το θόρυβο μ’ ένα βήχα”, De Civilitate Morum Puerilum (1530).

Κάνε ένα θόρυβο για να κρύψεις έναν άλλον: αυτή η πρακτική επρόκειτο να γίνει το σήμα κατατεθέν του σύγχρονου καλλιεργημένου ανθρώπου. […]

Ο Μακιαβέλι και ο Έρασμος είχαν παραπλήσια άποψη για τον άνθρωπο. Στην καινούργια συμπεριφορά που διακήρυσσαν, ανιχνεύουμε αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε διακριτικότητα ή μυστικοπάθεια, είτε όταν θέλεις ν’ ανακουφίσεις τα σπλάχνα σου, είτε προκειμένου να χειραγωγήσεις κυβερνήσεις. Το μυστικό συνόδευσε όλη την εξέλιξη του Ορθού λόγου. Σύμφωνα με αυτό που οι φιλόσοφοι άφηναν να εννοηθεί, η Ιερά Εξέταση βρήκε να επιβεβαιώνεται εδώ η παλιά πεποίθησή της κατά την οποία “όλοι οι άνθρωποι έχουν κάτι να κρύψουν”. Οι ιεροεξεταστές συμπέραιναν, με άκρο ορθολογισμό, ότι αρκεί να θέσεις τις σωστές ερωτήσεις για ν’ αποκαλυφθεί η αλήθεια. Φυσικά μπορούσαν μια χαρά να ανακρίνουν κάποιον χωρίς να τον βασανίσουν. Αλλά τα βασανιστήρια εξασφάλιζαν, ότι ο ανακρινόμενος θα έδινε απαντήσεις. […]

Ας μην ξεχνάμε, πως ο ρασιοναλισμός διακηρύσσει, όπως και η Ιερά Εξέταση, πως για κάθε ερώτηση υπάρχει μία και μόνον απάντηση, μία και μόνον αληθινή απάντηση. […]

Ο Λογιόλα, συμβαδίζοντας με τον Μακιαβέλι, ενδιαφερόταν κυρίως για τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να δομηθούν οι ερωτήσεις προκειμένου να πάρει κανείς την κατάλληλη απάντηση. Μάστορας στην τεχνική της διακριτικότητας, ή μάλλον ένας μαέστρος γητευτής στην υπηρεσία τού Θεού, βάλθηκε να την κάνει αληθινή τέχνη στο πεδίο της οργάνωσης και της επιχειρηματολογίας. […]

Ο Ρισελιέ υιοθέτησε αυτές τις ιδέες και τις ανέπτυξε στην υπηρεσία του έθνους-κράτος. Γι’ αυτόν, η απόκτηση γνώσεων ήταν το πολυτιμότερο όπλο: γνώσεις που έπαιρνε πριν από τους άλλους∙ γνώσεις που υφάρπαζε εν αγνοία των αποστολέων τους ή των παραληπτών τους∙ γνώσεις που έκρυβε ίσως και για πάντα ή για να τις χρησιμοποιήσει αργότερα∙ γνώσεις που χρησιμοποιούσε κατά περίσταση προκειμένου να κατατροπώσει κάποιον ή να πείσει τον βασιλιά∙ ακόμα και πλαστές γνώσεις, γεγονότα κατασκευασμένα από το τίποτα, παραθέσεις αποσπασμάτων που τα εφεύρισκε ο ίδιος, συκοφαντίες, καλές ειδήσεις που τις προπαγάνδιζε για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του […].

Σε τελική ανάλυση, το μυστικό, συνδεδεμένο με τον πρωτεύοντα ρόλο που έπαιζε ο αυλικός, αντικαθιστούσε την ευφυΐα με την πανουργία, μια ιδιότητα απαραίτητη για όποιον έτρεφε την ελπίδα να κερδίσει εξουσία μέσα στις δημόσιες υποθέσεις.»

John Ralston Saul, Voltaire’s bastards. The dictatorship of reason in the West,

[κλικ και το διαβάζετε - thanx για το link Ράκος Κουρελάριος!]
Free Press, Nέα Υόρκη (1991)

Σημ. HS. Στα ελληνικά κυκλοφορεί ένα άλλο, πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Saul, Πολιτισμός χωρίς συνείδηση, εκδ. ΡΟΕΣ (2002). Το είχαμε παρουσιάσει στην ιστοσελίδα μας των HappyFew και μπορείτε να το βρείτε και εδώ. Εκεί, δείχνει πολύ καλά την επικράτηση του κορπορατισμού (συντεχνίες και λόμπι) στη σύγχρονη μεταπολεμική κοινωνία - χαρακτηριστικά, ο υπότιτλος που ήθελε να βάλει σε αυτό το βιβλίο ήταν Πώς ο Μουσολίνι κέρδισε τον πόλεμο ... σκέψη που, από μια διαφορετική μεριά συναντάει τα παρόμοια συμπεράσματα στοχαστών όπως π.χ. ο Καρλ Κορς, ο Ζακ Ελλύλ, ή ο Γκύντερ Άντερς.