Αιχμάλωτες λέξεις | Ριζική κριτική του σολιψισμού 6

Norbert Elias (1897-1990)

«Ένα από τα περισσότερο ελπιδοφόρα πρότυπα εννοιών της καθημερινής μας γλώσσας που ξεφεύγουν από την πραγμοποίηση, το συναντάμε στις προσωπικές αντωνυμίες. Είναι βέβαια πασίγνωστο ότι τις χρησιμοποιούμε και στις κοινωνικές επιστήμες για να επινοήσουμε τις δικές τους έννοιες. Όμως από τον τρόπο που το κάνουμε αυτό στη σύγχρονη εποχή, βλέπουμε ξεκάθαρα τη δύναμη που ασκεί πάνω μας μια συγκεκριμένη παράδοση, η οποία υποχρεώνει τη σκέψη μας να μετασχηματίζει τις σχέσεις σε στατικά αντικείμενα αποκομμένα από κάθε σχέση.

Για παράδειγμα, ενώ στην καθημερινή γλώσσα χρησιμοποιούμε την προσωπική αντωνυμία ‘‘εγώ’’ για να επισημάνουμε το πρόσωπο που λέει κάτι, όταν περνάμε στην επιστήμη αυτή η αντωνυμία χρησιμοποιείται ξαφνικά σαν ουσιαστικό [‘‘το Εγώ’’]! Έτσι, με βάση το τι χρησιμοποιούμε ως ουσιαστικό στο λόγο μας, αυτή η ουσιαστικοποιημένη πλέον αντωνυμία μοιάζει ν’ αναφέρεται σε κάποια μοναδική, ανεξάρτητη κι απομονωμένη οντότητα. Αυτό ‘‘το Εγώ’’, όπως το χρησιμοποιούν ο Φρόυντ ή ο Τάλκοτ Πάρσονς, αποτελεί ένα θαυμάσιο παράδειγμα του μετασχηματισμού μιας έννοιας που αναφέρεται στη σχέση σε μια έννοια που αναφέρεται σ’ ένα πράγμα.

Ο τρόπος με τον οποίο ένας κοινωνιολόγος σαν τον Πάρσονς χρησιμοποιεί το ‘‘εγώ’’, αποδεικνύει τη δύναμη που ασκεί πάνω μας ο ατομοκεντρικός τρόπος σκέψης. Είναι πράγματι εντελώς χαρακτηριστικό ότι αποκόβει το ‘‘εγώ’’ από τις υπόλοιπες προσωπικές αντωνυμίες και τοποθετεί απέναντί του, σαν  ‘‘Άλλους’’, όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους ─παρ’ όλο που στην πραγματικότητα τους αντιλαμβανόμαστε ως ‘‘εσύ’’, ‘‘αυτός’’, ‘‘αυτή’’, ‘‘εμείς’’, ‘‘εσείς’’, ‘‘αυτοί’’ ή ‘‘αυτές’’, και όχι σαν ‘‘ετερότητα’’ ή ‘‘Άλλο’’.  Ελάχιστες όψεις της κοινωνιολογικής θεωρίας στη σημερινά κυρίαρχη μορφή της φανερώνουν τόσο καλά τα όριά της όσο αυτή εδώ.

Είναι όμως αρκετά εύκολο να καταλάβουμε ότι οι διαφορετικές θέσεις σε αυτό το φάσμα σχέσεων [‘‘εγώ’’, ‘‘εσύ’’, ‘‘αυτός’’, ‘‘αυτή’’, ‘‘εμείς’’, κ.λπ.], είναι στην πραγματικότητα αξεχώριστες. Η λειτουργία που επιτελεί η αντωνυμία ‘‘εγώ’’ στην ανθρώπινη επικοινωνία, δεν μπορεί να εννοηθεί παρά μόνο σε συνάρτηση με όλες τις υπόλοιπες θέσεις, στις οποίες παραπέμπουν οι άλλες προσωπικές αντωνυμίες. Όλες αυτές οι θέσεις είναι μεταξύ τους απολύτως αδιαχώριστες, διότι είναι αδύνατο να εννοήσουμε ένα ‘‘εγώ’’ χωρίς ένα ‘‘εσύ’’, ένα ‘‘αυτός’’, ένα ‘‘αυτή’’, χωρίς ένα ‘‘εμείς’’, ένα ‘‘εσείς’’, ένα ‘‘αυτοί’’ ή ‘‘αυτές’’.

Οι προσωπικές αντωνυμίες εκπροσωπούν το στοιχειώδες φάσμα συντεταγμένων, με τις οποίες μπορούν να απεικονιστούν όλες οι ανθρώπινες συνομαδώσεις ή κοινωνίες. (…)  Είναι πραγματικά μια στοιχειώδης έκφραση του γεγονότος ότι κάθε πρόσωπο σχετίζεται θεμελιωδώς με τους άλλους ανθρώπους και ότι είναι ουσιαστικά ένα κοινωνικό ον.»

Νόρμπερτ Ελίας, Τι είναι κοινωνιολογία; (1970)

Σημ. HS. Να λοιπόν πώς η σύγχρονη ατομοκεντρική κοινωνία αιχμαλωτίζει τις λέξεις και τις διαστρέφει απομακρύνοντας «επιστημονικά» τη σχεσιοκεντρική δυναμική τους. Κι όσο περισσότερο τείνουμε να θεωρούμε το Άτομο σαν μια περίφρακτη μονάδα, τόσο περισσότερο τείνουμε να πιστεύουμε πως «κόλαση είναι οι άλλοι» και πως κοινωνία και πολιτισμός σημαίνουν υποχρεωτικά καταπίεση, καταστολή κι εξαναγκασμό. Με τέτοιας λογής ιδέες περί ελευθερίας και ανελευθερίας όμως, δεν πάμε πουθενά. Για την ακρίβεια, μένουμε εδώ που είμαστε τώρα, γιατί αυτό είναι το σπίτι τους.

Θα τα πούμε λεπτομερέστερα στην 41η εκπομπή μας (Πέμπτη, 6/4, 3-5 μμ, RadioBubble), όπου θα προχωρήσουμε στο 2ο μέρος της ανάλυσής μας για το τι εστί κοινωνική σχέση και από εκεί στο θέμα αλλοτρίωση-εκμετάλλευση.