Ανθρώπινη φύση και κανονικότητα

Σε αυτή τη σύντομη συνέντευξη ο γνωστός στους dangerfew Καναδός φιλόσοφος Ίαν Χάκινγκ επισημαίνει  μια δραματική μετάπτωση των σύγχρονων κοινωνιών από τις αρχές του 19^ου αιώνα σε ό,τι αφορά το ουσιώδες ζήτημα της ανθρώπινης φύσης. - Σημ. HS

«(…) Πιστεύω ότι υπήρχε ένας μάλλον καθιερωμένος τρόπος, με βάση τον οποίο σκέφτονταν την ανθρώπινη φύση ως ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος· και στον Αριστοτέλη, αυτό καθόριζε το ουσιώδες της ζωής του ανθρώπου, το τι σήμαινε να ζεις μια καλή ζωή (βίον αγαθόν): σήμαινε να εκπληρώνεις αυτό που αρμόζει στο ανθρώπινο ον — όπως ακριβώς αυτό που αρμόζει στο σκύλο ή σε ένα δέντρο είναι να εκπληρώνει αυτή τη φύση, τη φύση του σκύλου ή του δέντρου. Και με διάφορους τρόπους, αυτή η έννοια της ανθρώπινης φύσης έφτασε έως τις μέρες μας μέσω του Διαφωτισμού, όταν ο Χιούμ και ο Λοκ μιλούσαν περί ανθρώπινη φύσης. Ήταν βέβαια μ’ ένα νέο τρόπο, που έδινε περισσότερη προσοχή στις ιδιαιτερότητες της ανθρώπινης ψυχολογίας, αλλά εξακολουθούσε να αναφέρεται ουσιαστικά στο τι σημαίνει να είναι κανείς ανθρώπινο ον. 

Στις αρχές του 19^ου αιώνα συσσωρεύτηκε μια τεράστια συλλογή λεπτομερειακών αριθμητικών πληροφοριών γύρω από τις αποκλίσεις, τους τρελούς, τις αυτοκτονίες, τους εγκληματίες. Συχνά όλα αυτά συλλέγονταν από τις γραφειοκρατικές υπηρεσίες. Για παράδειγμα, το Υπουργείο Δικαιοσύνης στη Γαλλία άρχισε τότε να εκπονεί πίνακες για τα διάφορα είδη εγκλημάτων, ποιοι τα διέπραξαν, πού συνέβησαν, για τις αυτοκτονίες, την πορνεία, για διάφορα κοινωνικά προβλήματα, που ξαφνικά άρχισαν να τα μελετούν με στατιστική μεθοδολογία πιστεύοντας ότι, μόνο εάν κατορθώσουμε να γνωρίσουμε με ποιο τρόπο συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε μια κοινωνία, μόνο τότε θα μπορέσουμε να τους βελτιώσουμε, ή να τους ελέγξουμε, ή να απαλλαγούμε από αυτούς, ή να τους αλλάξουμε, ή να αλλάξουμε την κοινωνία.

Έτσι, στο τέλος του Διαφωτισμού, δηλαδή την περίοδο ας πούμε ακριβώς πριν από τη Γαλλική επανάσταση, είχε σχηματιστεί ένας ολόκληρος κλάδος, που αυτοονομάστηκε ‘‘ηθική επιστήμη’’. Ήταν μια αφηρημένη επιστήμη, η οποία ασχολούνταν με το θέμα ‘‘η λογική επιλογή των ανθρώπων’’, πώς κάνουν επιλογές τα όντα με ανθρώπινη φύση. Μετά τους ναπολεόντειους πολέμους, αυτή η ‘‘ηθική επιστήμη’’ έγινε μια επιστήμη που μελετούσε τις αποκλίσεις των ανθρώπινων όντων, το πώς άλλαζαν από άνθρωποι που ζούσαν μια ‘‘σωστή’’ ζωή, πώς απομακρύνονταν από το ‘‘κανονικό’’. Έτσι, εστία της ανθρώπινης φύσης έπαψε να θεωρείται αυτό που είναι ουσιώδες στον άνθρωπο και έγινε, αντίθετα, το ‘‘κανονικό’’, ο ‘‘μέσος όρος’’, αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα στατιστικώς μέσον —κατά κάποιο τρόπο μια παρωδία της αριστοτελικής μεσότητας, η οποία αναφερόταν σε μια ισορροπία μεταξύ των διαφορετικών όψεων ενός ανθρώπινου όντος. Αυτή η ιδέα υποκαταστάθηκε από την ιδέα μιας αριθμητικού τύπου ισορροπίας, που έφτασε να συμπεριλάβει ακόμα και την άποψη για την ομορφιά: αν καθίσουμε και μετρήσουμε τα ανθρώπινα πρόσωπα, έλεγαν αυτοί οι ‘‘επιστήμονες της ηθικής’’, τα πρόσωπα της δικής μας φυλετικής ομάδας εννοείται, θα βρούμε το μέσο όρο των διαστάσεων του προσώπου, εδώ, εκεί, κ.λπ., και αυτό θα προσδιορίσει πραγματικά το πρότυπό μας για την ομορφιά! Θα προσδιορίσει τον ‘‘κανονικό’’, τον μέσο άνθρωπο. Με παρόμοιους τρόπους θα προσδιορίσουμε και την ιδέα μας για την κανονική ευφυΐα, κ.τ.τ.

Θεωρώ ότι όλο αυτό σηματοδότησε μια ριζική τροποποίηση της αντίληψής μας για την ανθρώπινη φύση, τροποποίηση που κυριαρχεί μέχρι τις μέρες μας παρ’ όλο που γίνεται κάποια ακαδημαϊκή συζήτηση περί ανθρώπινης φύσης. Αν πάτε στο Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών και ζητήσετε χρήματα για μια έρευνα, δεν θα σας δώσουν δεκάρα έτσι και πείτε ότι θέλετε να κάνετε έρευνα πάνω στην ανθρώπινη φύση. Αν όμως ενδιαφέρεστε να ερευνήσετε τις ‘‘αποκλίνουσες συμπεριφορές’’ ή την ‘‘κανονικότητα’’ σε οποιοδήποτε πεδίο, είτε πρόκειται για το έγκλημα ή για την παιδική υπερκινητικότητα, το ‘‘σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής’’, ποιο είναι εδώ το ‘‘κανονικό’’, πού εντοπίζεται η ‘‘απόκλιση’’, ποια είναι η ‘‘κατανομή τους στο πληθυσμό’’, ποιες οι ‘‘αιτιολογικές επιδράσεις’’, κ.ο.κ., τέτοια πράγματα ζητάει η κοινωνική επιστήμη μας [και η έρευνά τους χρηματοδοτείται].

Νομίζω λοιπόν, πως η ιδέα της ανθρώπινης φύσης ως ζήτημα για σοβαρή έρευνα έχει εξοβελιστεί από την κουλτούρα μας και έχει αντικατασταθεί από την ιδέα της κανονικότητας (…)».