Χίλιες ρέγγες

Βίκτορ Σκλόφσκι
(1893-1984)

Στα βιβλία μαθηματικών ασκήσεων τα προβλήματα ταξινομούνται με αριθμητική σειρά. Μερικά από αυτά είναι εξισώσεις με έναν άγνωστο, άλλα αφορούν σε εξισώσεις δεύτερου βαθμού. Στο τέλος του βιβλίου βρίσκει κανείς τις λύσεις σε στήλες σύμφωνα με την αριθμητική σειρά των προβλημάτων:

4.835: 5 πρόβατα
4.836: 17 βρύσες
4.837: 13 ημέρες
4.838: 1000 ρέγγες

Αλίμονο σ' εκείνον που θέλει να μάθει μαθηματικά ξεκινώντας από τις λύσεις και ψάχνοντας να βγάλει κάποιο νόημα από την αλάνθαστη στήλη τους! Το σημαντικό δεν είναι οι λύσεις, αλλά τα προβλήματα και ο δρόμος που ακολουθούμε για να τα λύσουμε.

Παρόμοιοι με αυτούς που μελετούν τη στήλη των λύσεων για να μάθουν μαθηματικά, είναι εκείνοι οι θεωρητικοί τέχνης που, έχοντας απέναντί τους τα καλλιτεχνικά έργα, ενδιαφέρονται για τα συμπεράσματα και όχι για τη δομή των πραγμάτων. Μέσα στο κρανίο τους μπορεί κανείς να διαβάσει τον παρακάτω πίνακα:

Ρομαντισμός = Θρησκευτική παθητικότητα
Ντοστογιέφσκι = Θεϊσμός
Ροζάνωφ = Σεξουαλισμός
Έτος 18.. = Θρησκευτική παθητικότητα
'Ετος 19.. = Θεϊσμός
Έτος 20.. = Σεξουαλισμός
Έτος 21.. = Επτάμηνη μετανάστευση στη Σιβηρία

... και πάει λέγοντας.

Για τους θεωρητικούς της τέχνης υπάρχουν οι πανεπιστημιακοί καταψύκτες, όπου διαβιώνουν χωρίς να ενοχλούν. Αλίμονο όμως στο δημιουργό που πασχίζει ν' αυξήσει το βάρος του έργου του μέσα από αναφορές στο "λυσάρι" και όχι μέσα από τη δουλειά. 

Λες και το πρόβλημα υπ' αριθ. 4.837 είναι πιο μεγάλο και πιο σημαντικό από το πρόβλημα υπ' αριθ. 4.838 επειδή η λύση του γράφει "13 ημέρες" ενώ του άλλου είναι "1000 ρέγγες"...

Βίκτορ Σκλόφσκι

Σημ. HS. Ο Ви́ктор Шкло́вский υπήρξε συνοδοιπόρος των Ρώσων φουτουριστών από την αρχή του κινήματος, ενώ από το 1914 υπήρξε πρωτεργάτης της λεγόμενης «μορφικής» (κατ' άλλους φορμαλιστικής) αναζήτησης. Ιδρυτικό μέλος της «Εταιρείας για τη Μελέτη της Ποιητικής Γλώσσας» και από τους πρωτοπόρους ενός καινούργιου στοχασμού πάνω στη γλώσσα. Πήρε μέρος στη ρώσικη Επανάσταση όπου, στην πορεία, εναντιώθηκε στους μπολσεβίκους, κυνηγήθηκε, αλλά γλύτωσε χάρη στο φίλο του, τον Μαξίμ Γκόρκι.

Εξαιρετικά καλλιεργημένος κριτικός και θεωρητικός, ενδιαφέρθηκε κατά τη δεκαετία τού 1920 για τη λογοτεχνία, τις πλαστικές τέχνες και ιδιαίτερα για τον κινηματογράφο, στον οποίο συμμετείχε ενεργά ως σεναριογράφος. Του οφείλουμε την εκπληκτική ρήση:  «Σκοπός της τέχνης είναι να δημιουργεί ανισότητες». 

Οι Χίλιες Ρέγγες μεταφράστηκαν από το βιβλίο Η Κίνηση του Ίππου (γαλλική έκδοση Champ Libre, 1973), μια ανθολογία άρθρων και επιφυλλίδων που δημοσίευσε ο Σκλόφσκι στη Ρωσία μεταξύ 1919 και 1921. 

Δυο λόγια για τις ρωσικές επιφυλλίδες. Η χαρακτηριστική του 19ου αιώνα παράδοση των επιφυλλίδων ως μέσο δημόσιας γραπτής έκφρασης, συνεχίστηκε και στον 20ό αιώνα αν και σήμερα τείνει να εκλείψει. Την εποχή που στην ΕΣΣΔ άρχισε να διαμορφώνεται η θεωρία της λεγόμενης «λογοτεχνίας του γεγονότος» ή «φακτογραφίας», οι  επιφυλλίδες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο, τον οποίον ο Σκλόφσκι διατύπωσε ως εξής: 

«Η επιφυλλίδα είναι μια επιστημονική μέθοδος με την οποία πραγματευόμαστε το γεγονός (…) Στη σοβιετική εφημερίδα, η επιφυλλίδα κατέχει μια θέση μεταξύ του πρακτικού άρθρου, που εκθέτει τα γεγονότα, και του λεγόμενου λογοτεχνικού έργου (…)  Η επιφυλλίδα αντιπαραβάλει τα φαινόμενα της ζωής και παίζει τον ίδιο ρόλο με το άρθρο, με τη μόνη διαφορά ότι δεν καταλήγει σε συμπεράσματα αλλά απλώς φέρνει σε αντιπαράθεση γεγονότα που προκαλούν γέλιο ή αποτροπιασμό. (Είναι) ενα άρθρο, εφημερίδας ή επιθεώρησης, που καταπιάνεται με το θέμα της επικαιρότητας, καταγγέλλοντας και χλευάζοντας ορισμένες αδυναμίες ή σκανδαλώδη φαινόμενα» (από τη μπροσούρα Η Τεχνική του Συγγραφικού Επαγγέλματος, Βιβλιοθήκη Ογκόνιοκ, αρ. 424, Μόσχα, 1929).

Οι εκδόσεις «Έρασμος» έχουν δημοσιεύσει στα ελληνικά το κείμενό του Η Ανάσταση της Λέξης.