Οι περιπέτειες της έκφρασης και οι κοινωνικές νοητικές πράξεις

Ωραίες οι φωτογραφίες, υπέροχες, καμιά φορά δεν χορταίνω να τις βλέπω, όμως έχουμε υποσχεθεί και κάποια άλλα πράγματα εδώ. Τηρώντας λοιπόν, μέσα σε καταιγίδες και καύσωνες, τη δέσμευσή μας για μια ριζική κριτική του αντικοινωνικού σολιψισμού -εμείς θα τον λέμε αυτοπεριδίνηση- στις πιο βαθιές πτυχές των ιδεών που τρέχουν σήμερα στους δρόμους («ουπς, σε τσακώσαμε!»), συνεχίζουμε με τον εξαιρετικό σύγχρονο σχολιασμό ενός πολύ παλιού αποσπάσματος, το οποίο είχαμε δημοσιεύσει εδώ πριν από δυο χρόνια παρά λίγες μέρες. 

Το απόσπασμα ήταν από τα Δοκίμια πάνω στις πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου (1788) του Τόμας Ράιντ και το σχόλιο είναι από ένα βιβλίο του Ρίτσαρντ Μοράν, που κυκλοφόρησε 230 χρόνια αργότερα, πριν από ένα μήνα.

Η μετάφραση είναι δική μου. Ο χωρισμός σε ενότητες και οι τίτλοι τους είναι δική μου αυθαίρετη παρέμβαση για να γίνει πιο ευανάγνωστο εδώ. Καλή ανάγνωση, γενναίες και γενναίοι μας! —ΗS

«Σε αυτό εδώ το απόσπασμα, ο Ράιντ διακρίνει τις συντελεστικές λειτουργίες του νου σε “μοναχικές” και σε “κοινωνικές” ή, όπως τις αποκαλεί στη συνέχεια, “κοινωνικές νοητικές πράξεις”. Παρ’ όλο που η διάκρισή του αυτή είναι πολύ γνωστή, βρίσκεται σε δυσαρμονία με τη σύγχρονη σκέψη γύρω από το νου και τις δυνάμεις του. Κατά την άποψή μου μάλιστα, αυτό που θα προκύψει εάν την πάρουμε στα σοβαρά, θα είναι μια αναθεώρηση της εικόνας που έχουμε για το νου πολύ μεγαλύτερη απ’ όσο νομίζουμε συνήθως.

Η πρώτη ομάδα που αναφέρει ο Ράιντ, περιλαμβάνει φαινόμενα οικεία στην φιλοσοφία του νου και την ηθική φιλοσοφία, όπως το να βλέπει κανείς, να ακούει, να θυμάται, ή να διατυπώνει μια κρίση. Αυτά τα ονομάζει “μοναχικές” συντελεστικές λειτουργίες επειδή, όπως λέει, η ολοκλήρωσή τους δεν εμπλέκει τη “σχέση με ένα άλλο νοήμον ον”. Σε αυτές, αντιπαραθέτει εκείνες τις συντελεστικές λειτουργίες που αποκαλεί “κοινωνικές νοητικές πράξεις”, στις οποίες συμπεριλαμβάνει το να δίνει κανείς μαρτυρία για ένα γεγονός, να δίνει μια εντολή, μια υπόσχεση, ή να συνάπτει συμβόλαιο

Η σύγχρονη, ουσιαστικά σολιψιστική οπτική

Μια αντίρρηση σε αυτό από την πλευρά της σύγχρονης οπτικής θα ήταν, ότι πρόκειται για ψευδή αντίθεση, διότι τα περιεχόμενα αυτών των δυο ομάδων δεν ανήκουν σε κάποια γενικότερη κατηγορία ώστε ν’ αποτελούν δυο διαφορετικά είδη εντός της. Σύμφωνα με αυτή την αντίρρηση, το να βλέπει κανείς, να ακούει, να θυμάται, ή να διατυπώνει κανείς μια κρίση είναι καθαρώς νοητικά φαινόμενα (έστω κι αν σήμερα πολλοί δεν δέχονται να ονομάσουν νοητικές πράξεις φαινόμενα όπως το ακούειν), αλλά το να δίνει κανείς μαρτυρία για ένα γεγονός, να δίνει μια εντολή, μια υπόσχεση, ή να συνάπτει συμβόλαιο, είναι απλώς αποτελέσματα, εξωτερικές εκφράσεις κάποιων καθαρά νοητικών φαινομένων, όπως είναι π.χ. το να σχηματίζει κανείς μια πεποίθηση, μια πρόθεση, ή να επιθυμεί κάτι. Με άλλα λόγια,  ο Ράιντ, παρά τις προθέσεις του, δεν επισημαίνει μια διαφορά ανάμεσα σε δυο είδη νοητικών συντελεστικών λειτουργιών (μοναχικές - κοινωνικές), αλλά μάλλον τη διαφορά ανάμεσα στις καθαρώς νοητικές συντελεστικές λειτουργίες, που είναι όλες τους μοναχικές, εσωτερικές στο άτομο, και στις διάφορες δραστηριότητες, κάποιες από τις οποίες εμπλέκουν άλλους ανθρώπους και εκπηγάζουν από αυτές τις ατομικές εσωτερικές νοητικές λειτουργίες. 

Κατ’ αυτή τη σύγχρονη άποψη λοιπόν, οι καθαρά νοητικές συντελεστικές λειτουργίες πηγάζουν μέσα από το άτομο και αν συμβεί να εκδηλωθούν προς τα έξω, αυτό θα γίνει είτε έμμεσα, από κάτι που θα κάνει το άτομο (π.χ. ομιλία ως έκφραση μιας πεποίθησης ή επιθυμίας), είτε άμεσα, χωρίς τη διαμεσολάβηση κάποιας πράξης (π.χ. κοκκίνισμα ως έκφραση ντροπής). 

Η έκφραση: ουσιώδες ή συμπτωματικό χαρακτηριστικό του νου;

Σε αντίθεση με αυτή την άποψη, ο Ράιντ λέει ότι το να δίνει κανείς μαρτυρία για ένα γεγονός, να δίνει μια εντολή, μια υπόσχεση, ή να συνάπτει συμβόλαιο, είναι αυτά καθαυτά νοητικές πράξεις και όχι απλώς υποπροϊόντα, ή εξωτερικά σημεία εσωτερικών νοητικών πράξεων του ατόμου. Λέει μάλιστα γι’ αυτές τις “κοινωνικές” νοητικές πράξεις, πως η έκφρασή τους είναι ουσιώδες χαρακτηριστικό τους και όχι κατά συμβεβηκός, όχι κάτι το συμπτωματικό σε αυτές.

Εδώ εντοπίζεται ένας ακόμα τρόπος, με τον οποίο ο Ράιντ χρησιμοποιεί τον όρο “νους” και “νοητικός” διαφορετικά από τη σύγχρονη φιλοσοφία, αφού η σύγχρονη φιλοσοφία δεν μπορεί να κατανοήσει πώς είναι δυνατόν η έκφραση να αποτελεί ουσιώδες χαρακτηριστικό μιας νοητικής συντελεστικής λειτουργίας. Πράγματι, στο βαθμό που η νοητική ζωή κατανοείται είτε με την ενδοσκοπική λογική, είτε κατά το πρότυπο του υπολογιστή, ή νευρολογικά, είναι επόμενο να μη θεωρείται ουσιώδες αλλά απλώς συμπτωματικό χαρακτηριστικό μιας νοητικής συντελεστικής λειτουργίας το κατά πόσο μια θα λάβει εξωτερική έκφραση στη συμπεριφορά του ατόμου, ή κατά πόσο σαρκώνεται στο ίδιο το ζωντανό άτομο (και όχι π.χ. σε κάτι το μηχανικό, ή σ’ ένα μεμονωμένο και ξεκομμένο εγκέφαλο).

Οι κοινωνικές νοητικές πράξεις ως απεύθυνση προς ένα άλλο νοήμον ον…

Ωστόσο, ο Ράιντ υποστηρίζει πως υπάρχει μια τάξη νοητικών συντελεστικών λειτουργιών, οι οποίες δεν σχετίζονται κατά σύμπτωση με την εξωτερική έκφραση, αλλά υπάρχουν μόνο ως εκφραζόμενες. Αυτό μας οδηγεί να θέσουμε ερωτήματα τόσο για την έννοια του “νοητικού” που χρησιμοποιεί και το κατά πόσο είναι δυνατό να εφαρμόζεται σωστά σε μια συντελεστική λειτουργία η οποία δεν είναι εσωτερική του ατόμου, όσο και για την ίδια την έννοια της έκφρασης. Διότι είναι σαφές, ότι με τον όρο “έκφραση” ο Ράιντ δεν εννοεί απλώς οτιδήποτε μπορεί να κάνει ορατό ή διακριτό εξωτερικά κάτι το εσωτερικό. Ισχυρίζεται μάλλον, πως το ουσιώδες σε αυτές τις συντελεστικές νοητικές λειτουργίες είναι ότι η έκφρασή τους παίρνει  ορισμένη μορφή σε μια εκφραστική πράξη από την πλευρά του προσώπου ως πρόσωπο, και δεν είναι μια παθητική εκδήλωση κάποιας εσωτερικής κατάστασης στο πρόσωπο, ή στη φωνή ενός προσώπου. 

Η εκφραστική πράξη που πραγματώνει ή ολοκληρώνει τις συντελεστικές λειτουργίες αυτού του είδους, είναι κατά πρώτιστο λόγο μια λεκτική πράξη. Εδώ, η έννοια “έκφραση” διακρίνεται κατά το ότι δεν είναι απλώς ένα εκφραστικό μέσον (ομιλία, γλώσσα), αλλά είναι έκφραση που απευθύνεται μ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο. Με άλλα λόγια, κατά τον Ράιντ, οι λεκτικές συντελεστικές νοητικές λειτουργίες διακρίνονται κατά το ότι υπάρχουν και ολοκληρώνονται μόνο στο βαθμό που εκφράζονται με λόγια προς ένα άλλο νοήμον ον —δηλαδή υπάρχουν απευθυνόμενες προς ένα άλλο πρόσωπο, κατανοούνται από ένα άλλο πρόσωπο και αναλαμβάνονται από αυτό μ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο. 

Αυτό δεν σημαίνει απλώς ότι αυτές οι συντελεστικές νοητικές λειτουργίες πρέπει να πραγματωθούν, ή να ολοκληρωθούν, μέσα σε κάποιο εξωτερικό μέσον. Σημαίνει επίσης, ότι υπάρχουν μόνο στο βαθμό που απευθύνονται εκφραστικά προς ένα άλλο νοήμον ον. 

Βέβαια, υπάρχει καταρχάς η διάκριση ανάμεσα σε αυτούς τους δυο όρους —τον όρο ότι το μέσο έκφρασης πρέπει να είναι γλωσσικό και τον όρο ότι η μορφή έκφρασης πρέπει να είναι έκφραση προς ένα άλλο πρόσωπο—, όμως ο Ράιντ θεωρεί ξεκάθαρα ότι συνδέονται πάρα πολύ στενά μεταξύ τους. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε αυτό που λέει (ότι δηλαδή αυτές οι κοινωνικές νοητικές συντελεστικές λειτουργίες είναι τέτοιες ώστε η έκφραση να αποτελεί ουσιώδες και όχι συμπτωματικό χαρακτηριστικό τους), αν δεν εμπεδώσουμε την ιδιαίτερη μορφή έκφρασης που έχει κατά νου και στην οποία το μέσον της ομιλίας είναι, αν όχι αναγκαίο, οπωσδήποτε πάντως παραδειγματικό. Γι’ αυτόν, η έκφραση προς ένα άλλο νοήμον ον, προς έναν άλλο ομιλητή, είναι ουσιώδες στοιχείο των συντελεστικών λειτουργιών του νου.

… και ως μετοχή του άλλου

Παρ’ όλα αυτά, η κοινωνική φύση αυτών των νοητικών συντελεστικών λειτουργιών δεν εξαντλείται στη μορφή τους, ούτε στο γεγονός ότι απευθύνονται προς μια ορισμένη κατεύθυνση, προς ένα άλλο νοήμον ον. Η πρόκληση του Ράιντ στη συνηθισμένη, ατομοκεντρική έννοια των καθαρά νοητικών συντελεστικών λειτουργιών είναι πολύ συνολικότερη, διότι, όπως βλέπουμε στο απόσπασμα, επιμένει πως οι νοητικές πράξεις που περιγράφει “δεν μπορούν καν να υπάρξουν εάν δεν εκφραστούν με λέξεις ή με σημεία, και αν δεν γνωστοποιηθούν στον άλλον, που μετέχει σε αυτές”. Επομένως, ουσιώδες χαρακτηριστικό τους δεν είναι μόνο η έκφρασή τους, και μάλιστα η απεύθυνσή τους προς ένα άλλο νοήμον ον, αλλά και το ότι αυτό το άλλο νοήμον ον πρέπει να τις γνωρίζει και να ‘‘μετέχει’’ στην πραγμάτωση και ολοκλήρωσή τους. 

Κατ’ αυτό τον τρόπο, η νοητική συντελεστική λειτουργία περιγράφεται ως κοινωνική όχι μόνο ως προς το στόχο και το πλαίσιό της, αλλά ως προς την ενεργό μετοχή ενός άλλου προσώπου, το οποίο δεν πρέπει να έχει απλώς επίγνωση αυτού που του απευθύνει εκφραζόμενο το πρώτο πρόσωπο, αλλά πρέπει επίσης να κάνει κάτι και αυτό, δηλαδή έχει και αυτό ένα ρόλο να παίξει στην ολοκλήρωση της νοητικής πράξης. 

Ίσως εδώ να μοιάζει κάπως σκοτεινή η έννοια της ολοκλήρωσης, διότι αναρωτιόμαστε: Τι θα ήταν άραγε μια νοητική συντελεστική λειτουργία, η οποία ‘‘δεν θα υπήρχε καν’’ εάν δεν εκφραζόταν και δεν γνωστοποιούνταν σε ένα άλλο πρόσωπο; Πώς θα μπορούσε ν’ αποτελεί αντικείμενο έκφρασης ή γνώσης, εάν δεν υφίσταται πριν να εκφραστεί ή γνωστοποιηθεί; 

Ασφαλώς, κανείς δεν διαφωνεί ότι υπάρχουν κοινωνικές πράξεις, που για να υπάρξουν απαιτούν δυο ή περισσότερα πρόσωπα σε κάποιου είδους σχέση μεταξύ τους. Όμως πολλοί αμφιβάλλουν πως υπάρχουν νοητικές πράξεις, οι οποίες υφίστανται μόνο εάν εμπλέκονται με τον ίδιο τρόπο περισσότερα του ενός πρόσωπα, όπου το καθένα παίζει το δικό του ρόλο. Κατ’ αυτούς, θα ήταν καλύτερο να θεωρήσουμε πως, οι υποτιθέμενες ‘‘κοινωνικές νοητικές πράξεις’’, πρέπει πάντοτε να αναλύονται από τη μια μεριά σε ένα καθαρά ‘‘νοητικό’’ μέρος, και από την άλλη στους ποικίλους τρόπους με τους οποίους ένα πρόσωπο μπορεί να εκδηλώσει ή να εκφράσει την καθαρά νοητική κατάστασή του, αποσκοπώντας στην κατανόηση από την πλευρά των άλλων και στη συνεργασία μαζί τους. 

Ο ίδιος ο Ράιντ επισημαίνει αυτή την ‘‘κοινή άποψη των Φιλοσόφων’’, σύμφωνα με την οποία ‘‘οι κοινωνικές συντελεστικές λειτουργίες του νου δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τις μοναχικές, δεν είναι παρά διάφορες τροποποιήσεις ή συνθέσεις των μοναχικών συντελεστικών λειτουργιών μας, και σε τελική ανάλυση ανάγονται σε αυτές’’. Υποστηρίζει ωστόσο, πως μια τέτοια ‘‘αναγωγή’’ είναι ‘‘τρομακτικά δύσκολη, αν όχι αδύνατη’’.

«Λέω σε κάποιον κάτι που ξέρω» 

Ας προσέξουμε το εξής: ο Ράιντ, μαζί με το ‘‘να δίνει κανείς μια εντολή, ή μια υπόσχεση, να κάνει μια ερώτηση, ή να ζητάει μια χάρη’’, συγκαταλέγει στις κοινωνικές πράξεις του νου και ‘‘το να δίνει κανείς μαρτυρία για ένα γεγονός’’, δηλαδή το να πει κανείς κάτι που ξέρει σε κάποιον άλλο. Επομένως, η μετάδοση γνώσης από ένα πρόσωπο σ’ ένα άλλο συγκαταλέγεται μαζί με άλλες πράξεις στις καθαρά κοινωνικές νοητικές πράξεις, στο βαθμό που όλες αυτές οι πράξεις συνίστανται στη διαπραγμάτευση και την αναπροσαρμογή των κανονιστικών θέσμιων μεταξύ των ανθρώπων, η οποία λαβαίνει χώρα συχνά μέσα στο πλαίσιο πολύ συγκεκριμένων κοινωνικών ρόλων. 

Όλες αυτές οι πράξεις ανήκουν στις βασικότερες ανθρώπινες εκφράσεις της διϋποκειμενικότητας, κι ωστόσο η πράξη του ‘‘να δίνει κανείς μαρτυρία για ένα γεγονός’’, αν και συμπεριλαμβάνεται στην ομάδα αυτών των πράξεων, θέτει το δικό της, ξεχωριστό σύνολο ζητημάτων. Αντίθετα από το να δώσει κάποιος μια εντολή, δεν απαιτείται κάποιος ιδιαίτερος ρόλος για να πει κανείς κάτι που ξέρει σε κάποιον άλλον. Αντίθετα από το να δώσει κάποιος μια υπόσχεση, αυτό που πραγματώνει μια πετυχημένη πράξη μαρτυρίας δεν είναι απλώς μια μεταβολή στις υποχρεώσεις μεταξύ δυο προσώπων, αλλά επίσης και κεντρικά μια σχέση προς κάτι που είναι πέραν των δυο εμπλεκόμενων προσώπων και πέραν της μεταξύ τους σχέσης —συγκεκριμένα: μια σχέση προς το ίδιο το μαρτυρούμενο γεγονός, η αλήθεια του οποίου είναι ανεξάρτητη από την κοινωνική νοητική πράξη αυτή καθαυτή.

Αυτό σχετίζεται με μια άλλη διαφορά, διότι, παρ’ όλο που η μαρτυρία ενός γεγονότος είναι κατ’ ανάγκη εξωστρεφής και βλέπει πέρα από την κοινωνική σχέση προς την επικαλούμενη ανεξάρτητη αλήθεια, η γλώσσα της ‘‘μετάδοσης της γνώσης’’ υπαινίσσεται το ρόλο μιας εσωστρεφούς οπτικής με την ιδέα της μεταφοράς κάποιου πράγματος —της γνώσης εν προκειμένω— από τον ένα νου στον άλλο. Πράγματι, αν έχουμε ως αφετηρία την εικόνα μιας γνώσης η οποία εμπεριέχεται σε ένα νου και μεταφέρεται ή γίνεται προσιτή σε έναν άλλο νου, τότε ο ρόλος της ‘‘έκφρασης’’ δεν μπορεί να είναι παρά συμπτωματικός και όχι ουσιώδης: θα είναι απλώς να εκδηλώνει προς τα έξω κάτι που κατέχει ένα άτομο και που, χωρίς την ‘‘έκφραση’’, θα παρέμενε ιδιωτικό, ή αόρατο για τους άλλους. Σε αυτή την περίπτωση, δεν θα υπήρχε τίποτα το ουσιωδώς κοινωνικό σε αυτό —τουλάχιστον όχι με τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να πούμε ότι, το να δίνει κανείς μια εντολή ή μια υπόσχεση, είναι πράξεις που συνίστανται ουσιωδώς στη μεταβολή των κανονιστικών σχέσεων μεταξύ προσώπων. 

Μια άλλη ιδέα για την έννοια της έκφρασης

Όμως η θέση του Ράιντ δίνει έμφαση στις διϋποκειμενικές πράξεις —πράξεις όπως το να λέει κανείς κάτι σε κάποιον—, χωρίς να τις αντιλαμβάνεται σαν πρόσβαση του ενός νου στον άλλο νου, ούτε σαν υπερπήδηση των ορίων που χωρίζουν ένα νου από έναν άλλο. Απεναντίας, στη δική του οπτική, οι κοινωνικές πράξεις του νου πραγματώνονται και ολοκληρώνονται μέσα από την από κοινού μετοχή σε διϋποκειμενικές πράξεις, οι οποίες φέρνουν σε σχέση μια διακριτή υποκειμενικότητα με μια άλλη, λαμβάνοντας χώρα στη δημόσια σφαίρα, στην ανοικτή και φανερή έκφραση, η οποία αποτελεί ουσιώδες και όχι συμπτωματικό χαρακτηριστικό τους.

Η ιδέα μιας πράξης του νου στην οποία η έκφραση είναι ουσιώδης, φαίνεται πως απαιτεί λοιπόν μια διαφορετική έννοια ‘‘έκφρασης’’ σε ό,τι αφορά τα νοητικά φαινόμενα, διότι μέσα στο πλαίσιο που προσδιορίζει η αντίληψη του Ράιντ, δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε [όπως κάνουμε συνήθως] την έκφραση ως εκδήλωση κάποιου πράγματος, το οποίο υποτίθεται πως είναι ολοκληρωμένο αυτό καθαυτό αλλά παραμένει κρυμμένο μέσα σε ένα μέσον άλλο από την έκφραση [π.χ. τον εγκέφαλο]. Σε αυτό το νέο πλαίσιο λοιπόν, η ομιλία και η μαρτυρία κάποιου γεγονότος δεν πρέπει να κατανοούνται σαν κάποιου είδους ‘‘παράθυρα’’ προς μια νοητική πραγματικότητα η οποία θα έμενε απρόσιτη χωρίς αυτά, αλλά ως πράξεις που για να πραγματωθούν και να ολοκληρωθούν απαιτούν δυο διακεκριμένα μέρη, όπου το καθένα έχει να παίξει το δικό του ρόλο.»

Richard Moran, The Exchange of Words: Speech, Testimony and Intersubjectivity

 (Oxford University Press, 2018)