*
«Η εναντίωση στον ορθό λόγο είναι εξ ορισμού παράλογη». Ο Στήβεν Πίνκερ λατρεύει τους περιεκτικούς ορισμούς. Ευθύς εξαρχής σε αυτή τη μνημειώδη απολογία του υπέρ μιας σύγχρονης μοδάτης εκδοχής του πνεύματος του Διαφωτισμού, γράφει: «Όταν πιστεύει κανείς σε κάτι, αυτό σημαίνει ότι το πιστεύει χωρίς να έχει βάσιμο λόγο, οπότε εξ ορισμού η πίστη στην ύπαρξη υπερφυσικών οντοτήτων συγκρούεται με τον ορθό λόγο». Ε, ναι, είναι καλό να ξεκαθαριστεί αυτό το πράγμα μια και καλή. Δεν υπάρχει λόγος να ταλαιπωρούμαστε με τα επιχειρήματα ιστορικών, ανθρωπολόγων και εξελικτικών βιολόγων, που αντιμετωπίζουν τη θρησκεία ως ένα πάρα πολύ πολύπλοκο φαινόμενο, το οποίο υπηρετεί μια ποικιλία ανθρώπινων αναγκών. Αρκεί να συμβουλευτούμε ένα Λεξικό για να μάθουμε ότι η θρησκεία είναι —εξ ορισμού— ανορθολογική.
Παρόμοια, δεν χρειάζεται να παιδευόμαστε ψάχνοντας τι ήταν πραγματικά ο Διαφωτισμός. Οι πάντες συμφωνούν, για παράδειγμα, ότι ο Ντέιβιντ Χιούμ ήταν ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του Διαφωτισμού. Αυτός ο σκεπτικιστής Σκωτσέζος φιλόσοφος ήταν εκείνος που ταρακούνησε τον Καντ —το πασίγνωστο δοκίμιο του οποίου για τον Διαφωτισμό ο Πίνκερ παραθέτει με ευλάβεια στην αρχή του βιβλίου του—, βγάζοντάς τον από αυτό που ο Καντ περιέγραψε ως «δογματικό ύπνο».
Ο Πίνκερ μόλις και μετά βίας αναφέρει τον Χιούμ και αυτή η παράλειψη δεν είναι τυχαία. Μας λέει ότι ο Διαφωτισμός ορίζεται ως μια «αδιαπραγμάτευτη» δέσμευση στον ορθό λόγο. Ο Χιούμ παρ’ όλα αυτά, έγραφε στην Πραγματεία της Ανθρώπινης Φύσης (1738): «Ο ορθός λόγος είναι, και οφείλει να είναι μονάχα, ο σκλάβος των παθών και δεν μπορεί ποτέ να αξιώνει οποιαδήποτε άλλη υπηρεσία πέρα από το να υπηρετεί και να υπακούει τα πάθη». Ο Χιούμ πίστευε πράγματι ότι το να είναι κανείς ορθολογικός, σημαίνει να αποδέχεται τα όρια του ορθού λόγου —και το ίδιο ακριβώς πρέσβευαν, μέσα από πολύ διαφορετικούς δρόμους, μετέπειτα ορθολογιστές στοχαστές της Διαφωτιστικής παράδοσης, όπως ο Κέινς και ο Φρόιντ. Ο Διαφωτισμός του Πίνκερ δεν έχει και πολλά κοινά σημεία με το πολύ πιο ενδιαφέρον κίνημα στοχασμού, το οποίο υπήρξε ιστορικά.
Μια από τις συνέπειες αυτής της ανιστορικής προσέγγισής του είναι ότι ο Πίνκερ επαναλαμβάνει πλάνες, οι οποίες έχουν ξεγυμνωθεί ξανά και ξανά, άπειρες φορές έως τώρα. Είναι ένας ευαγγελιστής της επιστήμης —ή μάλλον, για είμαστε ακριβέστεροι, της ιδεολογίας του επιστημονισμού. Μαζί με τον ορθό λόγο, τον ουμανισμό και την πρόοδο, ο Πίνκερ συγκαταλέγει από την αρχή του βιβλίου του και την επιστήμη ως μια από τις κεντρικές αξίες του Διαφωτισμού. Όμως γι’ αυτόν η επιστήμη είναι κάτι παραπάνω από μια δέσμη μεθόδων, οι οποίες χρησιμεύουν στο να εικάσουμε πώς δουλεύει ο κόσμος. Κατά τον Πίνκερ η επιστήμη παρέχει τις βάσεις της ηθικής και της πολιτικής.
Αυτό τον ισχυρισμό τον συνοψίζει σε μια φόρμουλα: «Entro, evo, info. Αυτές οι έννοιες ορίζουν το αφήγημα της ανθρώπινης προόδου, την τραγωδία μέσα στην οποία έχουμε γεννηθεί και τα μέσα που έχουμε για να αναζητήσουμε μια καλύτερη ύπαρξη». Σε αυτή τη φόρμουλα το «entro» προέρχεται από την εντροπία (entropy), τη διαδικασία αυξανόμενης αταξίας, στην οποία αναφέρεται το Β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα. Το «Evo» προέρχεται από την εξέλιξη (evolution) των ζωντανών οργανισμών, οι οποίοι απορροφούν ενέργεια και αντιστέκονται με αυτό τον τρόπο στην εντροπία. Και το «Info» προέρχεται από την πληροφόρηση (information), η οποία, όταν την συλλέγει και την επεξεργάζεται το νευρικό σύστημα αυτών των οργανισμών, τους καθιστά ικανούς να διεξάγουν τον πόλεμο εναντίον της εντροπίας.
Για τον Πίνκερ, το Β΄ θερμοδυναμικό αξίωμα δεν προσδιορίζει απλώς μια κανονικότητα στο φυσικό κόσμο, αλλά επιπλέον «καθορίζει τη μοίρα του σύμπαντος και τον έσχατο σκοπό της ζωής, του νου και του ανθρώπινου αγώνα: το να εξελίσσει την ενέργεια και τη γνώση, έτσι ώστε να εναντιώνεται στην παλίρροια της εντροπίας και να σμιλεύει ευεργετικής τάξης καταφύγια».
Δεν υπάρχει τίποτα το καινοφανές στον επιστημονισμό. Ο βικτοριανός προφήτης της κοινωνικής εξέλιξης, Χέρμπερτ Σπένσερ, πίστευε ότι το σύμπαν, η ζωή και η κοινωνία κινούνται από την αδιαφοροποίητη απλότητα προς μια υψηλότερη κατάσταση πολύπλοκης τάξης. Αυτό στην πολιτική σήμαινε μια προοδευτική κίνηση προς τον καπιταλισμό του laissez-faire. Στην κοινωνία, η «επιβίωση του ικανότερου» —μια έκφραση που επινόησε ο Σπένσερ όταν διάβασε το Περί της Καταγωγής των Ειδών του Δαρβίνου— σήμαινε ότι όποιος δεν είναι ικανός να επιπλεύσει σε μια τέτοια κοινωνία, βουλιάζει και χάνεται. Αυτό ο Σπένσερ το καλωσόρισε, διότι γι’ αυτόν ενσάρκωνε την δρώσα εξέλιξη, την κίνηση από κατώτερες προς ανώτερες μορφές ζωής.
Ο Πίνκερ είναι ένθερμος υποστηρικτής του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς. Πιστεύει ότι αυτός παρήγαγε ως επί το πλείστον την πρόοδο του επιπέδου ζωής κατά τους αμέσως προηγούμενους αιώνες. Αντίθετα από τον Σπένσερ, δείχνει πρόθυμος να δεχτεί ότι θα έπρεπε να υπάρχει κάποια μέριμνα για όσους δεν τα καταφέρνουν και μένουν πίσω. Δεν είναι όμως σαφές για ποιο λόγο κάνει αυτή την παραχώρηση. Στο σχήμα που προτείνει, δεν αναφέρει απολύτως τίποτα περί ανθρώπινης καλοσύνης, ή περί ίσης μεταχείρησης. Στην πραγματικότητα, όλη η λογική του σχήματός του δείχνει προς την ανάποδη κατεύθυνση.
Πολλοί στοχαστές του Διαφωτισμού των αρχών του 20ού αιώνα υποστήριζαν τις ευγονιστικές πολιτικές, επειδή πίστευαν ότι μια «βελτίωση της ποιότητας του πληθυσμού» —με την εξάλειψη ανθρώπινων όντων, τα οποία θεωρούσαν αντιπαραγωγικά ή ανεπιθύμητα— θα επιτάχυνε την πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης. Όταν ο Πίνκερ θίγει το θέμα της ευγονικής σε δυο παραγράφους προς το τέλος του βιβλίου του, την φορτώνει στον σοσιαλισμό: «Η πιο αποφασιστική απόρριψη της ευγονικής οφείλεται στις κλασσικές φιλελεύθερες και νεοφιλελεύθερες αξιωματικές αρχές: η κυβέρνηση δεν είναι ένας παντοδύναμος ρυθμιστής της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά ένας θεσμός με περιορισμένες εξουσίες και η τελειοποίηση του γενετικού προφίλ του ανθρώπινου είδους δεν εμπίπτει σε αυτές».
Ωστόσο, η θεωρία της εντροπίας δεν παρέχει κανένα λόγο υπέρ του περιορισμού των εξουσιών της κυβέρνησης, όπως δεν παρέχει εξίσου κανένα λόγο υπέρ της βοήθειας προς τους ασθενέστερους. Η επιστήμη δεν μπορεί να προσυπογράψει κανένα πολιτικό πρόταγμα, λ.χ. το κλασικό φιλελεύθερο ή οποιοδήποτε άλλο, διότι η επιστήμη δεν μπορεί να υπαγορεύει τις ανθρώπινες αξίες.
Ζηλωτές του επιστημονισμού κατά το παρελθόν, τον είχαν χρησιμοποιήσει προκειμένου να προάγουν τον φαμπιανικό σοσιαλισμό, το μαρξισμό-λενινισμό, το ναζισμό και διάφορες εκδοχές του φιλελευθερισμού που υποστήριζαν έναν ορισμένο παρεμβατισμό. Για το σκοπό αυτό, επικαλούνταν την αυθεντία της επιστήμης προκειμένου να νομιμοποιήσουν τις αξίες της εποχής τους και του τόπου τους. Το ίδιο ακριβώς κάνει και ο Πίνκερ χρησιμοποιώντας το ψευδοεπιστημονικό του σχήμα προκειμένου να υποστηρίξει τον καπιταλισμό της αγοράς.
Ο επιστημονισμός είναι μια από τις κακές ιδέες του Διαφωτισμού. Όμως οι κακές ιδέες δεν γίνονται καλύτερες εξελισσόμενες. Έρχονται και ξανάρχονται, συχνά με μορφές περισσότερο χοντροκομμένες και πιο γελοίες απ’ ό,τι στο παρελθόν. Το σχήμα του Πίνκερ περί της ανθρώπινης προόδου αποτελεί ένα σύγχρονο παράδειγμα αυτού του πράγματος.
Για τον Πίνκερ, βέβαια, δεν υπάρχουν καθόλου κακές ιδέες στο Διαφωτισμό. Ένα από τα χαρακτηριστικά του βιβλίου του, που είναι σαν βιβλίο ιστορίας-κόμικ για το Διαφωτισμό, είναι ότι τον παρουσιάζει εντελώς αθώο και παντελώς ξένο προς κάθε κακό. Κατά ανάλογο τρόπο, όταν δεσπότες όπως π.χ. ο Λένιν, διαβεβαίωναν επανειλημμένα ότι οι εκατόμβες που διέταξαν αποσκοπούσαν στην πραγμάτωση ενός Διαφωτιστικού προτάγματος —στην περίπτωση του Λένιν, μιας ακραίας εκδοχής του γιακωβίνικου προτάγματος αναδιαπαιδαγώγησης της κοινωνίας μέσω μιας μεθοδικής χρήσης του τρόμου—, υποτίθεται ότι το έκαναν είτε επειδή ήταν εντελώς παραπλανημένοι, είτε επειδή ψεύδονταν. Πώς θα ήταν ποτέ δυνατόν μια φιλοσοφία του ορθού λόγου να εμπλέκεται με τον φονικό ολοκληρωτισμό; Όπως ο πιστός που λέει ότι ο Χριστιανισμός είναι απλώς «μια θρησκεία της αγάπης», η οποία δεν έχει καμιά σχέση με την Ιερά Εξέταση, έτσι και ο Πίνκερ διατείνεται ότι εξ ορισμού ο Διαφωτισμός είναι εγγενώς φιλελεύθερος. Επομένως, οι σύγχρονες τυραννίες θα πρέπει να είναι γεννήματα αντί-Διαφωτιστικών ιδεολογιών —όπως ο ρομαντισμός, ο εθνικισμός και τα παρόμοια.
Το να διευκολύνει κανείς τους φιλελεύθερους να αποφεύγουν τις δύσκολες ερωτήσεις για το για ποιο λόγο οι αξίες τους βρίσκονται σε υποχώρηση, είναι λαϊκισμός. Το να επιχειρεί κάτι τέτοιο με όρους ιστορικής τεκμηρίωσης, είναι μυθοπλασία.
Πολλοί στοχαστές του Διαφωτισμού υπήρξαν ρητά ή σιωπηρά εχθρικοί προς τον φιλελευθερισμό. Ένας από αυτούς που είχαν τη μεγαλύτερη επίδραση, ο Γάλλος θετικιστής του 19ου αιώνα Αύγουστος Κοντ —στον οποίον ο Πίνκερ δεν αναφέρεται καθόλου—, προήγε ένα τύπο επιστημονισμού, ο οποίος ήταν ανοικτά αντιφιλελεύθερος. Κατά τον Κοντ, η ανθρώπινη πρόοδος υποτίθεται ότι ακολουθεί το μονοπάτι του ορθού λόγου και έχει προχωρήσει από τη μαγική σκέψη προς την επιστημονική έρευνα. Σε μια κοινωνία που θα στηρίζεται στην επιστήμη, δεν θα υπάρχει ανάγκη για φιλελεύθερες αξίες αφού τα ηθικά και τα πολιτικά ερωτήματα θα τα απαντούν οι επιστήμονες.
Ο Κοντ θαύμαζε τον Μεσαίωνα ως μια εποχή, κατά την οποία η κοινωνία ήταν υγιώς «οργανική» και ενοποιημένη από μια και μόνη ορθοδοξία. Η οργανική κοινωνία του μέλλοντος, έλεγε, θα ρυθμίζεται και αυτή από μια και μόνη ορθοδοξία, όχι βέβαια το μονοθεϊσμό αλλά την επιστήμη. Η δεισιδαίμων πίστη των παλιών εποχών θα υποκατασταθεί από αυτό, το οποίο ονόμαζε «η Θρησκεία της Ανθρωπότητας» —μια ρασιοναλιστική πίστη, στην οποία τη θέση του Υπέρτατου Όντος θα καταλάμβανε μια φανταστική εκδοχή του ανθρώπινου είδους.
Οι κεντρικές ιδέες του Κοντ —ορθός λόγος, επιστήμη, πρόοδος και ανθρωπισμός — είναι ακριβώς αυτές που παραθέτει ο Πίνκερ στην αρχή του βιβλίου του ως κεντρικές αξίες του Διαφωτισμού. Έχει ενδιαφέρον ότι κανείς τους δεν αναφέρει την ελευθερία ή την ανεκτικότητα.
Στην πραγματικότητα, ο δεσμός μεταξύ Διαφωτισμού και φιλελεύθερων αξιών, τον οποίον ο Πίνκερ και πολλοί άλλοι διατυμπανίζουν ως καθολική αλήθεια, είναι πολύ αδύναμος. Είναι μάλιστα ισχυρότερος σε στοχαστές του Διαφωτισμού που ασπάζονταν το μονοθεϊσμό, όπως ο Λοκ και ο Καντ. Ο περισσότερο εχθρικός προς το μονοθεϊσμό Διαφωτισμός ήταν και ο περισσότερο ανελεύθερος. Ο αντιφιλελευθερισμός του Κοντ ενέπνευσε τον Charles Mauras, ένα Γάλλο συνεργάτη του Ναζισμού και εξέχοντα θεωρητικό της Action Française —ενός φασιστικού κινήματος, που ξεπήδησε κατά τη διάρκεια της υπόθεσης Ντρέυφους—, στην συνηγορία του υπέρ του «αμιγούς εθνικισμού». Όσο για τον Λένιν, αυτός υπήρξε συνεχιστής της εκστρατείας των Ιακωβίνων εναντίον της θρησκείας και υπέρ της διαπαιδαγώγησης μέσω του τρόμου.
Ο Πίνκερ, αντί να αναγνωρίσει ότι ο Διαφωτισμός ήταν αφ’ εαυτού συχνά ανελεύθερος, παρουσιάζει ένα μανιχαϊστικό όραμα στο οποίο οι «φιλελεύθερες αξίες του Διαφωτισμού» πολιορκούνται από παντού από σκοτεινές δυνάμεις. Το νόστιμο είναι ότι δεν έχει καμιά αμφιβολία για την ταυτότητα του αρχικακοποιού εγκεφάλου, που κρύβεται πίσω από αυτές τις επιθέσεις. Ιδού επιτέλους ποιος είναι ο Καθηγητής Μοριάρτι του μοντέρνου ανορθολογισμού, ο «εχθρός του ουμανισμού, η ιδεολογία πίσω από την ανάκαμψη του απολυταρχισμού, του εθνικισμού, του λαϊκισμού, της αντιδραστικής σκέψης, ακόμα και του φασισμού»: «Εάν θα ήθελε κανείς να υποδείξει ένα και μόνο στοχαστή, ο οποίος εκπροσωπεί το αντίθετο του ουμανισμού (και κάθε επιχειρήματος που αναπτύσσω σε αυτό εδώ το βιβλίο), δεν θα έβρισκε καλύτερο παράδειγμα από τον Γερμανό Φρίντριχ Νίτσε. Ο Νίτσε συνέβαλε στην άνθιση του ρομαντικού μιλιταρισμού, ο οποίος οδήγησε στον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, και του φασισμού, ο οποίος οδήγησε στον Δεύτερο. Η σχέση μεταξύ των ιδεών του Νίτσε και των μεγαδολοφονικών κινημάτων του 20ού αιώνα είναι προφανέστατη: εξύμνηση της βίας και της ισχύος, ζήλος ισοπέδωσης των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας, καταφρόνηση του μεγαλύτερου μέρους της ανθρωπότητας και σκληρόκαρδη αδιαφορία για την ανθρώπινη ζωή.»
Αναζητώντας τα εχέγγυα κάποιου μεγάλου διανοητή για αυτό τον άγριο λίβελό του, ο Πίνκερ παραθέτει από την Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας του Μπέρτραντ Ράσελ το απόσπασμα όπου ο Ράσελ κατήγγειλε τον Νίτσε ως ένα Ρομαντικό εχθρό του ορθού λόγου, ο οποίος κήρυσσε μια ζωή ενστίκτων και πάθους. Δεδομένου ότι εκείνο το βιβλίο του Ράσελ δημοσιεύτηκε αμέσως μετά το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η μομφή του εναντίον του Νίτσε ήταν κατανοητά χονδροειδής. Σήμερα όμως δεν θα περνούσε ούτε για γραπτό πρωτοετούς φοιτητή.
Ο Νίτσε, που σε ολόκληρη τη ζωή του θαύμαζε τον Βολταίρο, άσκησε κριτική στο Διαφωτισμό επειδή ανήκε και ο ίδιος σε αυτόν. Όχι μόνο δεν ήταν εχθρός του ουμανισμού, αλλά προήγε τον ουμανισμό στην πιο ριζοσπαστική μορφή του. Στο μέλλον, έλεγε, η ανθρωπότητα θα διαπλάθει τις αξίες της και θα διαμορφώνει τη μοίρα της με τη δική της αδέσμευτη βούληση. Είναι βέβαια αλήθεια ότι απένειμε αυτό το προνόμιο μόνο στους λίγους εκλεκτούς και ότι δεν δεχόταν την ισότητα μεταξύ των ανθρώπων. Αλλά από πού προέρχεται η μέριμνα για την ισότητα; Δεν προέρχεται από την επιστήμη. Η επιστήμη μπορεί να υπηρετήσει την προαγωγή πολλών και διαφορετικών αξιών. Ο Νίτσε δεν έπαψε να τονίζει ότι το ιδεώδες της ισότητας είναι κληρονομιά από τον Ιουδαϊσμό και τον Χριστιανισμό. Η αποστροφή που ένιωθε για την ισότητα είναι ένας από τους λόγους, για τους οποίους ήταν ένας τόσο παθιασμένος άθεος.
Το μήνυμα του βιβλίου του Πίνκερ είναι ότι στο Διαφωτισμό οφείλουμε όλη την πρόοδο της μοντέρνας εποχή και κανένα από τα εγκλήματά της. Γι’ αυτό το λόγο προσπαθεί να εξηγήσει τους ολέθρους του 20ού αιώνα παραπέμποντας στην υποτιθέμενα αντιδιαφωτιστική φιλοσοφία του Νίτσε. Πρέπει να πούμε ότι εν προκειμένω έχει αλλάξει τη θέση του. Στο The Better Angels of our Nature (2011), ο Πίνκερ παρουσίαζε το Αιματοκύλισμα (Hemoclysm) —όρος που αναφέρεται στους μαζικούς φόνους των αρχών του 20ού αιώνα και τον οποίο χρησιμοποιεί συναθροίζοντας τους δυο παγκόσμιους πολέμους, τα σοβιετικά Γκουλάγκ και το Ολοκαύτωμα— λίγο πολύ σαν μια τυχαία στατιστική απόκλιση. Πώς εξηγείται η αλλαγή της άποψής του;
Ο Πίνκερ δεν παραθέτει κάτι που να δείχνει ότι άλλαξαν τα ιστορικά τεκμήρια, που είχε στη διάθεσή του αναφορικά με αυτό το θέμα. Αυτό που άλλαξε, ήταν η ψυχική διάθεση των φιλελεύθερων. Λιγότερο από μια δεκαετία πριν, ήταν πάρα πολύ σίγουροι ότι τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει την πρόοδο. Υπάρχουν ασφαλώς περίοδοι υποστροφής και ίσως να ζούμε σήμερα μια από αυτές τις περιόδους. Όμως, έλεγαν, αν κοιτάξουμε ολόκληρη την πορεία της ιστορίας, δεν μπορεί να υπάρξει καμία αμφιβολία ότι οι δυνάμεις του ορθού λόγου δεν σταματούν να προελαύνουν. Σήμερα ωστόσο, οι φιλελεύθεροι έχουν χάσει αυτή την έτσι κι αλλιώς απίστευτη πίστη τους. Αντιμέτωποι με τις πολιτικές ανατροπές των τελευταίων χρόνων και με την προέλαση του αυταρχισμού, είδαν την κοσμοθεωρία τους να καταρρέει. Αυτό που χρειάζονταν λοιπόν σήμερα περισσότερο από ποτέ, ήταν κάποιου είδους διανοητικό παυσίπονο για να καλμάρει το νευρικό τους σύστημα, να απαλύνει τις αμφιβολίες τους και διώξει τον πανικό τους.
Εδώ ακριβώς έρχεται στο προσκήνιο ο Πίνκερ. Το βιβλίο του Διαφωτισμός τώρα είναι ένα ρασιοναλιστικό κήρυγμα προς ένα ποίμνιο κλυδωνιζόμενων ψυχών. Είναι κατηγορικό σφάλμα να το θεωρήσει ως κάποιου είδους ακαδημαϊκή άσκηση. Οι περισσότερες από τις 500 σελίδες του δεν προσφέρουν τίποτε άλλο παρά σχήματα, τα οποία αποσκοπούν να αποδείξουν την πρόοδο που συντελέστηκε υπό την αιγίδα των ιδεωδών του Διαφωτισμού. Εννοείται ότι τέτοια λογής σχήματα δεν βοηθούν σε τίποτα. Σαν την περίφημη διαβεβαίωση του Πίνκερ ότι ο κόσμος γίνεται ολοένα και πιο ειρηνικός —διαβεβαίωση που τα στατιστικά θεμέλιά της συνέτριψε ο Nashim Nicolas Taleb—, τα πάντα εξαρτώνται από το τι περιλαμβάνει κανείς σε αυτά τα σχήματα και πώς τα ερμηνεύει.
Στον υπολογισμό που βγάζει ότι η ανθρώπινη ελευθερία ολοένα και αυξάνεται, συνυπολογίζονται μήπως τα εκατομμύρια των φυλακισμένων στο αχανές αμερικάνικο σωφρονιστικό σύστημα και τα ακόμα περισσότερα εκατομμύρια όσων είναι έξω με αναστολή; Εάν θέλουμε να συγχαίρουμε τους εαυτούς μας ότι είμαστε λιγότερο αιμοβόροι από τα ζώα, τι βαρύτητα δίνουμε στο γεγονός ότι αναρίθμητα ζώα υποφέρουν στην κτηνοτροφική βιομηχανία και σε αποτρόπαια ιατρικά πειράματα, δηλαδή σε πρακτικές που δεν υπήρχαν σε τέτοια κλίμακα κατά το ιστορικό παρελθόν;
Δεν έχει νόημα να συνεχίσω με τέτοιες ερωτήσεις. Σκοπός των εξαντλητικών γραφημάτων και σχημάτων του Πίνκερ είναι να διαβεβαιώσει το αναγνωστικό κοινό του ότι είναι «στη σωστή μεριά της ιστορίας». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλοί θα πειστούν. Όμως είναι εξίσου βέβαιο ότι οι ενοχλητικές ερωτήσεις θα επανέλθουν. Εάν ένα πρόταγμα Διαφωτισμού πρόκειται να επιβιώσει, υπάρχει λόγος που μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι θα ενσαρκώνεται στη φιλελεύθερη δημοκρατία; Αποκλείεται το μέλλον του Διαφωτισμού να μην βρίσκεται στη φιλελεύθερη Δύση, η οποία είναι πλέον σε κατάσταση σχεδόν ακυβερνησίας εξαιτίας των πολέμων κουλτούρας στους οποίους βουλιάζει, αλλά να βρίσκεται στην Κίνα του Σι Τζινπίνγκ, που στο τιμόνι της βρίσκεται μια πολύ πιο σκληροτράχηλη γενιά ρασιοναλιστών; Είναι βέβαιο ότι μια τέτοια εξέλιξη θα την υποδέχονταν με ενθουσιασμό ο Βολταίρος, ο Τζέρεμι Μπένθαμ και άλλοι ένθερμοι κήρυκες του Διαφωτιστικού δεσποτισμού.
Εάν κρίνουμε το Διαφωτισμός τώρα ως συνεισφορά στη σκέψη, πρόκειται για ένα αποκαρδιωτικά αδύναμο πόνημα. Με τον πρωτόλειο επιστημονισμό του και την σε στυλ manga ιστορία των ιδεών που παρουσιάζει, το βιβλίο αυτό είναι μια παρωδία της σκέψης του Διαφωτισμού. Ένας συγγραφέας που θα έψαχνε λίγο περισσότερο τα πράγματα, θα μας μετέφερε κάτι από τον πλούτο και την ποικιλία του Διαφωτισμού. Όμως, ακόμα κι αν ο Πίνκερ θα ήταν ικανός για κάτι τέτοιο, το βέβαιο είναι ότι το αγχωμένο ποίμνιό του δεν αποζητάει ένα βιβλίο βαθύτερης έρευνας. Αυτό για το οποίο διψάει, είναι μόνο ένας ανώδυνος, μυθικός Διαφωτισμός, για να του απαλύνει τις επώδυνες αμφιβολίες.
Με δεδομένη αυτή την κραταιά συναισθηματική ανάγκη του κοινού αυτού, μπορούμε να πούμε ότι θα ήταν εξ ορισμού παράλογο να του παρουσιάσει κανείς τον πραγματικό, γεμάτο από εσωτερικές συγκρούσεις και συχνά ανελεύθερο Διαφωτισμό. Εάν το κρίνουμε σαν ένα θεραπευτικό εγχειρίδιο για ταραγμένους ρασιοναλιστές, το Διαφωτισμός τώρα είναι ένα άκρως επίκαιρο βιβλίο, που το είχαν μεγάλη ανάγκη. Σε τελική ανάλυση, ο ορθός λόγος δεν είναι παρά σκλάβος των παθών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου