Να γίνει, λοιπόν, της Αλταμίρας!

«Μιλούν για “άνθρωπο των σπηλαίων” χωρίς ποτέ να ρίξουν μια ματιά εκεί ακριβώς που παραπέμπει αυτός ο όρος.

 

Πράγματι, οι πάντες κατατρίβονται με όλα όσα υποτίθεται πως έκανε ο άνθρωπος των σπηλαίων, εκτός από εκείνο που πράγματι έκανε μέσα στα σπήλαια και για το οποίο έχουμε πραγματικά και ορατά δεδομένα. Βέβαια τα δεδομένα αυτά είναι λιγοστά, όπως συμβαίνει με όλα τα τεκμήρια της προϊστορικής εποχής, αλλά έχουν να κάνουν με τον πραγματικό και όχι με τον φανταστικό ροπαλοφόρο άνθρωπο των σπηλαίων. Εάν θέλουμε λοιπόν να μην υποτιμάμε την πραγματικότητα, οφείλουμε πολύ απλά να κοιτάξουμε κατάματα αυτά τα πραγματικά τεκμήρια και όχι να τα προσπερνάμε για χάρη φανταστικών επινοήσεων. (...)

Όποιος θυμάται τα παιδικά του χρόνια, δεν θα δυσκολευτεί να νιώσει πώς είναι όταν ένα αγόρι τρυπώνει σαν τον Πίτερ Παν κάτω από τις ρίζες όλων των δέντρων και προχωράει ολοένα και βαθύτερα ώσπου να φτάσει σε αυτό που ο Γουίλιαμ Μόρρις αποκαλούσε “οι ρίζες των βουνών”. Ας φανταστούμε λοιπόν τώρα έναν εξερευνητή που κάνει ετούτο το ταξίδι ίσαμε το τέλος του με τον ίδιο απλό και αμόλυντο ρεαλισμό που χαρακτηρίζει την παιδικότητα, δηλαδή όχι για να κερδίσει κάτι, ούτε για να κάνει τον σπουδαίο μέσα από τις στήλες κανενός περιοδικού, μα απλά και μόνο γι’ αυτό που ίσως θα δει εκεί. Φτάνει λοιπόν στο τέλος του και βρίσκει εκεί ένα σπήλαιο τόσο μακριά από το φως της μέρας όσο και η σπηλιά του Ποσειδώνα, που λένε πως είναι κάτω από το πυθμένα της θάλασσας. Ανάβει ένα πυρσό και η μυστική πέτρινη αίθουσα φωτίζεται έπειτα από μια νύχτα που βάστηξε αμέτρητους αιώνες∙ και ευθύς, πάνω στα τοιχώματά της, αποκαλύπτονται αδρά και ακανόνιστα περιγράμματα με διάφορους χρωματισμούς. Ακολουθεί με το βλέμμα του τις παράξενες γραμμές και ξάφνου καταλαβαίνει πως είναι δουλειά ανθρώπινου χεριού! Είναι σχέδια και ζωγραφιές ζώων, και μάλιστα σχέδια και ζωγραφιές που δεν φτιάχτηκαν απλώς από άνθρωπο αλλά από αληθινό καλλιτέχνη! 

Διότι πραγματικά, παρά τους περιορισμούς που ίσως έχουν ως πρωτόγονα σχέδια, αποκαλύπτουν την ίδια αγάπη για τις μεγάλες, δυναμικές και ελεύθερες κυματιστές γραμμές που δονεί κάθε ζωγράφο, ή κάθε άνθρωπο που έχει δοκιμάσει να ζωγραφίσει  − μια αγάπη για την οποία κανένας καλλιτέχνης δεν δέχεται την παραμικρή υπόδειξη από οποιονδήποτε επιστήμονα. Είναι ζωγραφιές που φανερώνουν το πειραματικό και περιπετειώδες πνεύμα του καλλιτέχνη, ένα πνεύμα που δεν αποφεύγει αλλά παλεύει τα δύσκολα πράγματα, όπως το να ζωγραφίσει ένα ελάφι τη στιγμή που στρίβει το κεφάλι του και κοιτάζει προς την ουρά του με αυτή τη χαριτωμένη κίνηση, που βλέπουμε πολύ συχνά στα άλογα και που πολλοί σημερινοί ζωγράφοι ζώων δυσκολεύονται να αποδώσουν με τόσην ομορφιά. Σε αυτήν και σε άλλες είκοσι λεπτομέρειες της ζωγραφιάς είναι ξεκάθαρο πως έχουμε να κάνουμε με ένα καλλιτέχνη, ο οποίος παρατήρησε τα ζώα με έντονο ενδιαφέρον και μάλλον με χαρά, δηλαδή, όχι απλώς ως καλλιτέχνης αλλά και σαν φυσιοδίφης − σαν ένας πραγματικά φυσικός φυσιοδίφης. (...)

Ο άνθρωπος που διακρίνουμε πίσω από τις τοιχογραφίες των σπηλαίων, είναι ολοκληρωτικά ανθρώπινος και δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με τον “υπάνθρωπο”, για τον οποίο μιλούν οι αφαιρέσεις της εκλαϊκευμένης επιστήμης. Γιατί να το ξέρετε, όταν οι μυθιστοριογράφοι, οι παιδαγωγοί και οι ψυχολόγοι κάθε είδους μιλούν για τον άνθρωπο των σπηλαίων, δεν έχουν ποτέ κατά νου αυτό που πραγματικά έκανε μέσα στις σπηλιές του. Όταν για παράδειγμα ο συγγραφέας ρεαλιστικών ερωτικών μυθιστορημάτων γράφει: “Το μυαλό του προικισμένου βαρόνου Ντάγκμαρ άρπαξε φωτιά καθώς ένιωσε το πάθος του ανθρώπου των σπηλαίων να ξυπνάει μέσα του”, οι αναγνώστες του δεν περιμένουν βέβαια ότι εννοεί πως ο βαρόνος Ντάγκμαρ θα πεταχτεί όρθιος και θα τρέξει να ζωγραφίσει βουβάλια στην αίθουσα ζωγραφικής του πύργου του! Και όταν ο ψυχαναλυτής λέει στον ασθενή του: “Το υποσυνείδητό σας ταλαιπωρείται από απωθημένα πρωτόγονα ένστικτα”, δεν θέλει να του πει ότι απωθεί την παρόρμηση να ζωγραφίσει με τέμπερες, ή να μελετήσει προσεκτικά πώς στέκονται οι βίσωνες όταν γυρίζουν τα κεφάλια τους για να κοιτάξουν προς τα πίσω... 

 

Και όμως, αν κάτι ξέρουμε σίγουρα από τα απτά τεκμήρια, αυτό είναι πως ο άνθρωπος των σπηλαίων ζωγράφιζε και μελετούσε άριστα τα θέματά του, ενώ δεν έχουμε κανένα απολύτως τεκμήριο ότι αυτό που τον χαρακτήριζε ήταν η ωμή βία και η αμείλικτη βαναυσότητα. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος των σπηλαίων που συνήθως μας παρουσιάζουν, είναι απλώς μια μυθοπλασία, ή καλύτερα μια μουτζούρα, διότι οι μύθοι έχουν τουλάχιστον κάποια φαντασιακή προσέγγιση της αλήθειας (...)

Για να δούμε τον άνθρωπο όπως είναι, είναι και πάλι απαραίτητο να μην ξεχνάμε πως μόνον η απλότητα μπορεί να ξεκαθαρίσει την ομίχλη που έχουν συσσωρεύσει μέσα μας οι σοφιστείες. Και η απλούστερη αλήθεια για τον άνθρωπο είναι, πως πρόκειται για ένα πολύ παράξενο ον, μάλλον το πιο παράξενο από όλα πάνω στη γη. Πολύ νηφάλια θα λέγαμε ότι μοιάζει περισσότερο για εξωγήινο πλάσμα που ήρθε από αλλού, παρά για γέννημα του πλανήτη μας. Πλεονεκτεί και την ίδια στιγμή μειονεκτεί τρομερά. Δεν μπορεί να νιώσει καλά στο ίδιο του το πετσί, δεν μπορεί να εμπιστευτεί τα ένστικτά του, και είναι την ίδια στιγμή εκπληκτικά δημιουργικός και ανάπηρος. Τυλίγει το σώμα του με τεχνητές λουρίδες, που τις λέει ρούχα, και βαστιέται από κάτι τεχνητά δεκανίκια που τα λέει έπιπλα. Το μυαλό του είναι ταυτόχρονα απίστευτα ελεύθερο και τρομερά περιορισμένο. (...)

Μπορούμε να δεχτούμε τον άνθρωπο ως γεγονός μόνον εφόσον μας ικανοποιούν τα γεγονότα που δεν έχουν εξήγηση. Μπορούμε να τον δεχτούμε ως ένα ζώο μόνο εάν δεχόμαστε πως ζούμε ανάμεσα σε μυθικά ζώα. Αν όμως θέλουμε μια αυστηρά λογική εξήγηση, μια αιτιακή ακολουθία γεγονότων και μια αναγκαιότητα για να εξηγήσουμε την εμφάνιση του ανθρώπου στη γη, τότε, για να τον δούμε σαν ένα συνηθισμένο πλάσμα, δεν γίνεται να σκεφτούμε παρά ότι ξεπήδησε μέσα από ένα ένα κρεσέντο αλληπάλληλων θαυμάτων καταμεσής μιας θύελλας που τράνταξε συθέμελα το σύμπαν! (...)

[Άλλωστε] η χαραυγή της ιστορίας αποκαλύπτει μια ήδη πολιτισμένη ανθρωπότητα. Ίσως μάλιστα να αποκαλύπτει έναν ήδη αρχαίο πολιτισμό. (...)

 

Ας ξανασκεφτούμε λοιπόν όλες αυτές τις σαθρές μυθοπλασίες περί εξέλιξης και κοινωνικής σταθερότητας. Σύμφωνα με τα γραπτά τεκμήρια που έχουμε στα χέρια μας, η βαρβαρότητα και ο πολιτισμός δεν ήταν διαδοχικά στάδια σε μια προοδευτική πορεία της ανθρωπότητας. Ήταν καταστάσεις που συνυπήρξαν, όπως εξακολουθούν να συνυπάρχουν και σήμερα. Υπήρχαν και τότε πολιτισμοί, όπως υπάρχουν και σήμερα. Υπήρχαν και τότε βαρβαρότητες όπως υπάρχουν και σήμερα. (...)

Εάν υπάρχει πάντως κάτι που αποδεδειγμένα γνωρίζουμε από την ιστορία, είναι πως η τυραννία προέρχεται συνήθως από την παρακμή άκρως δημοκρατικών κοινωνιών. Πράγματι, όλα δείχνουν ότι η δικτατορία μπορεί να προκύψει ως αποτέλεσμα μιας εξαντλημένης δημοκρατίας. Όταν η κόπωση κατατρώει τις δυνάμεις μιας κοινότητας, οι πολίτες της χάνουν την επαγρύπνηση που απαιτεί η ελευθερία και προτιμούν να οπλίσουν ένα μόνο φρουρό για να φυλάει την πόλη ενώ αυτοί κοιμούνται. (...)

Επομένως, το πιθανότερο είναι πως η πρωτόγονη κοινωνία ήταν μια εντελώς δημοκρατική κοινωνία. Μέχρι τις μέρες μας άλλωστε, οι σχετικά απλές αγροτικές κοινότητες είναι μακράν οι δημοκρατικότερες κοινωνίες. Η δημοκρατία  συγκρούεται πάντοτε με την υπερβολική πολυπλοκότητα του πολιτισμού. Μπορεί κάποιοι να πείτε, αν θέλετε, πως η δημοκρατία είναι εχθρός του πολύπλοκου πολιτισμού μας, αλλά μην ξεχνάτε ότι ο λόγος για τον οποίον πολλοί από εμάς προτιμάμε τη δημοκρατία από αυτόν εδώ τον πολιτισμό, είναι επειδή προτιμάμε τη δημοκρατία από την υπέρμετρη πολυπλοκότητα. Ανέκαθεν, εκείνοι που αληθινά διαχειρίζονταν οι ίδιοι τη μοίρα τους ήταν οι αγρότες, που καλλιεργούσαν τη γη τους ισότιμα και συναντιούνταν για να συναποφασίσουν στην πλατεία του χωριού τους. Γιατί να μην σκεφτούμε λοιπόν ότι το πιθανότεο είναι να κυβερνούνταν με αυτό τον τρόπο οι ακόμα πιο απλοί πρωτόγονοι άνθρωποι; (...)».

G.K. Chesterton, Ο Αιώνιος Άνθρωπος (1925),

αποσπάσματα από τα κεφάλαια Ο άνθρωπος των σπηλαίων και  

Η αρχαιότητα του πολιτισμού

 

 

 

 

Σημ.  H.S. Έχουμε αναφερθεί ξανά στη συστηματική δυσφήμιση των καταβολών του ανθρώπου από τον αστικό-νεωτερικό λόγο, δυσφήμιση την οποία καταγγέλει εδώ και ο Γκίλμπερτ Κιθ Τσέστερτον. Επιβάλλεται όμως μια εξήγηση.  Το θέμα δεν είναι μια άνευ όρων υπεράσπιση του ανθρώπινου παρελθόντος. Είναι η στενή σχέση αυτής της κατασυκοφάντησης με την επικράτηση (σε όλο το πολιτικό φάσμα) της υλιστικής ιδεολογίας, η οποία −προς χάριν του κυρίαρχου συστήματος− βλέπει τον άνθρωπο σαν ένα ον ριζικά καθορισμένο από τη «φυσική σπάνη», κατακυριευμένο από ακόρεστη πείνα και ά-λογα ένστικτα. 

 

Είμαστε βέβαιοι ότι σχεδόν οι πάντες συμφωνούν πως είναι μάλλον αστεία η ιδέα ότι μπορούν να βγάλουν την κοινωνία από την κρίση οι πολιτικές που την οδήγησαν σε αυτήν. Θέλουμε λοιπόν να πιστεύουμε ότι οι περισσότεροι θα συμφωνούσαν και στο ότι είναι εξίσου αστεία (αν όχι επί σκοπώ εξαπάτησης) και η ιδέα ότι μπορούν να βγάλουν την κοινωνία από την κρίση οι περί του ανθρώπου ιδέες που την οδήγησαν αυτήν. Αρκεί, ελπίζουμε, να δει κανείς με ποιο τρόπο αυτές οι ιδέες συνδέονται −και ακόμα περισσότερο: συνέχουν, προσφέρουν σημεία αναφοράς, προσανατολίζουν, δικαιολογούν και διαμορφώνουν− με τις πολιτικές αυτές.